Þeir sem iðrast einskis eru sýkópatar, en þeir sem segjast ekki sjá eftir neinu eru lygarar

Gamla fiskakarið í Hafnarfirði

hnoðaleiraoglita

kannski eru þeir ágætir, og jafnvel meira en það?

Lita

"Ég vona að þú breytist."

Sunna Dögg Scheving (20) er sár út í pabba sinn, Magnús Scheving (43):

PABBI, ÉG ER EKKI SÁTT VIÐ ÞIG!

Söknuður!

Sunna Dögg Scheving, dóttir Latabæjarkóngsins Magnúsar Scheving, er ekki sátt við pabba sinn. Hún segir hann lítið sem ekkert hafa sinnt sér. Hún hafi upplifað mikla höfnun því henni finnist eins og pabbi sinn líti á hana sem leyndarmál sem enginn megi vita af. Sunna segir Séð og Heyrt sögu sína.

Faðerni! „Ég viðurkenni að ég er ekki sátt við pabba minn. Og ég hef upplifað ýmislegt í gegnum árin og er tilbúin að segja öllum sannleikann,“ segir Sunna sem er verulega heyrnarskert.

„Ég fæddist með eðlilega heyrn en fékk heilabólgu aðeins fimmtán mánaða gömul og við það missti ég nánast alla heyrn.“

Sunna varð fyrir misnotkun í skóla í æsku og það hefur sett sitt mark á hana, eins og gefur að skilja, og hún hefur dvalið á meðferðarheimilum. Sunna flutti til Íslands í maí eftir þriggja ára dvöl í Svíþjóð.

„Ég bjó á meðferðarheimilinu Finspång frá maí 2005, var þar í tvö ár. Þá flúði ég úr meðferðinni, því líðan mín þar var slæm, og hélt til hjá vinkonu minni í Gautaborg. Ég varð ástfangin af strák sem heitir Ervin Dautovski og við byrjuðum að vera saman í ársbyrjun 2008. Síðan varð ég ófrísk og á að eiga um áramótin. Samband okkar Ervins entist hins vegar ekki, því miður.“

Viðbrögð pabba slæm

Í kjölfar þeirra tíðinda að Sunna væri ófrísk, vildi mamma hennar, Halldóra Blöndal, að hún flytti heim til Íslands.

„Hún vill vera til staðar fyrir mig, hefur alltaf viljað það, og hún tók tíðindunum vel,“ segir Sunna. Hún mætti ekki eins hlýju viðmóti þegar hún hringdi heim til pabba síns og sagði tíðindin. „Þegar ég hringdi heim til pabba svaraði Ragnheiður, eiginkona hans. Ég bað hana að láta pabba vita að hann væri að verða afi.“

Viðbrögð Magnúsar voru hins vegar ekki þau sem Sunna bjóst við.

„Pabbi hringdi til mömmu kvöldið eftir og hann var brjálaður út í hana og ásakaði mig fyrir að hafa hringt heim til sín. Mér var sagt að ég hefði ekki leyfi til að hringja í hann lengur. Þannig tók nú pabbi minn þeim tíðindum að hann væri að verða afi.“

Sunna Dögg segir að þegar hún hafi verið yngri hafi hún hafi ekki mátt hitta börn Magnúsar og Ragnheiðar, Sylvíu og Kristófer – systkini sín.

„Ég fékk aldrei leyfi til að hitta systkini mín, börnin hans Magnúsar. Eitt sinn hitti ég þau út í búð en þá sagði Ragnheiður við börnin sín að ég væri bara frænka þeirra, en ekki mjög mikið skyld þeim. Ég var mjög sár yfir þessari lygi sem ég hef í raun þurft að búa við síðan ég var ung,“ segir Sunna og bætir við að ástandið í dag sé óbreytt.

„Ég fékk aldrei tækifæri til að kynnast þeim og veit ekki hvernig þau líta út í dag.“

Sunna segir unglingsárin hafa verið sér sérlega erfið.

„Ég fékk oft reiðiköst vegna pabba og mamma þurfti að þrauka með mér í gegnum þetta tímabil, hún barðist mér við hlið, gerði allt sem í hennar valdi stóð. Hún hjálpaði mér með því að senda mig í meðferð, oftar en einu sinni. En engin þeirra hjálpaði.
Á meðan á þessu erfiðu unglingsárum stóð, sendi pabbi mér bara jóla- og afmælisgjafir - óskaði mér til hamingju með afmælið en gaf mér aldrei tækifæri til þess að kynnast börnunum sínum.“

Óvelkomin í fjölskyldu pabba

Sunna upplifði höfnun og skömm, fannst hún vera óvelkomin, leyndarmál sem ekki mætti segja frá.

„Þegar ég fékk gjafir frá pabba, fannst mér eins og ég væri leyndarmál, sem hann vildi ekki að neinn vissi af. Fékk það á tilfinninguna að með gjöfunum vonaðist hann til að ég myndi þegja og ekki segja frá hvernig hann kemur fram við mig. Ég hef aldrei fengið neina skýringu á því hvers vegna þetta var svona og er svona enn.“

Sunna segir álagið á mömmu sinni hafa verið gríðarlega mikið í gegnum tíðina.

„Mamma var mjög þreytt og nánast buguð að þurfa að glíma alein við þessi vandamál, á meðan pabbi minn gerði svo til ekkert. En líðan mín í dag er mjög góð eftir alla hjálpina frá mömmu og ég fæ henni seint fullþakkað,“ segir Sunna sem býr nú hjá mömmu sinni.

„Hún styður mig að öllu leyti, hefur gert það á meðgöngunni og ætlar að styðja mig með fæðinguna og eftir hana. Mamma hlakkar til að verða amma. Hins vegar er leiðinlegt og sárt að pabbi skuli hundsa mig. Satt að segja þá hitti ég hann aðeins einu sinni eða tvisvar á ári,“ segir Sunna Dögg sem langar að kynnast pabba sínum.

„Ósk mín hefur alltaf verið sú að fá að kynnast pabba mínum miklu betur, að ég verði boðin velkomin í fjölskylduna hans, en ég hef ekki verið velkomin þar.“

Spurningunum sem Sunna spyr er ekki auðvelt að svara.

„Hvers vegna getur pabbi ekki viðurkennt að ég er dóttir hans? Er hann að forðast eitthvað? Hann á að vera stoltur af mér!“

Sunna segist hafa reynt margoft að hafa samband við pabba sinn, en að viðtökurnar hafi ávallt verið þær sömu.

„Þegar ég var unglingur hringdi ég oft í hann og bað hann um að hitta mig. Svar hans var og hefur alltaf verið það sama: „Ég hringi í þig fljótlega.“

En það hefur hann ekki gert. Ég er þreytt á að hafa samband við hann þegar hann vill aldrei hitta mig.“

Má ekki hitta systkini sín

Og Sunna heldur áfram að spyrja spurninga. Hún vill fá svör en fær engin.

„Er hann að fela sig eitthvað? Er það vegna þess að ég er heyrnarlaus? Ég er dóttir
hans og ég vil hitta systkini mín. Ég á rétt á því. Ég bíð enn þá eftir sannleikanum. Mér finnst þetta svo erfitt og leiðinlegt. Mig hefur oft langað að heimsækja hann og systkini mín, en ég má það ekki.“

Sunna á fleiri systkini en börn Magnúsar og Ragnheiðar.

„Mamma eignaðist tvö önnur börn. Þau eru yngri en ég; heita Hanna Ósk og Steinar Frank. Þau fá að hitta pabba sinn reglulega, eins og eðlilegt er. Ég var afbrýðisöm út í þau þegar ég var yngri vegna þessa.“

Nú eru um þrír mánuðir þangað til Sunna tekst á við nýtt hlutverk í lífinu – það mikilvægasta – foreldrahlutverkið.

„Bráðum eignast ég mitt eigið barn – ég hlakka mikið til og ég veit að ég mun vera hamingjusöm með barnið mitt. Ég þakka mömmu fyrir baráttu hennar fyrir velferð minni í gegnum alla erfiðleika mína. Eitt sem ég get sagt við mömmu mína er: Takk, mamma mín, þú ert besta mamma í heiminum.

En við pabba vil ég segja þetta að lokum: Pabbi, ég er ekki sátt við þig. Ég vil að þú breytir sjálfum þér og gefir þér tækifæri til að kynnast dóttur þinni betur og bjóðir mig velkomna inn í fjölskyldulífið þitt. Ég vona að þú breytist.“

TEXTI: SVANUR MÁR SNORRASON

Leiðari Eiríks Jónssonar sem hann birti aldrei á dv.is

Hér á eftir fer eini leiðarinn sem Eiríkur Jónsson skrifaði í Séð & Heyrt án þess að birta á bloggi sínu á dv.is, þ.e.a.s. eftir að hann hóf að skrifa þar. Hvers vegna þessi birtist ekki er e.t.v. hulin ráðgáta - e.t.v. ekki. En góður er leiðarinn.

SAMHENGI HLUTANNA!

Eftir erfiðan dag í vinnunni og svolítinn skammt af sjálfsvorkunn er fátt betra eða skynsamlegra en að sjá hlutina í stærra samhengi.

Eftir allar fréttirnar um atvinnuleysið hér á landi, verðhækkanirnar og fjármálasukk útrásarvíkinga er gott að ferðast í huganum og staðsetja sjálfan sig í afrísku þorpi þar sem ekkert er um rennandi vatn og hungursneið og dauði virðist alltumlykjandi. Þar sem mæður horfa upp á börnin sín vitstola af sulti og geta ekkert að gert til að koma í veg fyrir að þau deyi í örmum sínum.

Ef það dugar ekki til að ná áttum er gott að taka hugarflug til Afganistan og horfa á konu kaghýdda og svo grafna upp að hálsi og grýtta til bana vegna ákæru um hórdóm.

Svo er hægt að sjá fyrir sér lítil börn í þrælavinnu og velta því um leið fyrir sér hvort það geti virkilega verið satt að allir fæðist jafnir inn í þennan heim.

Það er margt að í íslensku samfélagi en þar er líka margt gott að finna. Það skynjum við einna best með því að taka áðurnefnt hugarflug og hugsa um hversu mikið óréttlæti og hversu mikla vanlíðan er víða að finna í heiminum.

Þegar hlutirnir eru skoðaðir í stærra samhengi er ekki ólíklegt að við getum prísað okkur sæl að búa hér á landi, þrátt fyrir ónýta stjórnmálamenn, siðlausa bankadólga og skringilegt veðurfar.

Eiríkur Jónsson

(Séð & Heyrt, 2010, 38. tbl.)

Ella

Eir-kvót 17

Mundi allt í einu eftir þessu Eir-kvóti - og þá er auðvitað skellt í færslu ...

"Over my dead body."

Eir í símtali við vinkonu fyrrum fegurðardrottningar sem var að fara að giftast fótboltakappa utan af landi. Held þau séu að skilja núna og í forræðisdeilu. Fegurðardrottningin lét vinkonuna hringja í Eir og bjóða honum að fá leyfi til að senda ljósmyndara og taka myndir annaðhvort í kirkjunni eða fyrir utan, eða bæði, gegn greiðslu. "Over my dead body," var svarið sem hún fékk. Og gerði þetta svar góðan dag enn betri. Í framhaldinu tók fegurðardrottningin (og kannski fótboltakappinn) upp á því að fá einhverja gaura til að skýla verðandi fyrrum hjónunum með regnhlífum gegn ljósmyndurum - og er það ein hlægilegasta uppákoma síðari ára á Íslandi, og af nógu er af taka í þeim efnum. Góðar stundir.

Plakat b

Plakat a

Ekki filma

Filma

Sóley Stefánsdóttir

Í(Mynd)

Opnan sem fór næstum í ruslið. Topptúttur þótti of gróft ...

Það var nú ekki oft sem stöðva þurfti það sem við Eiríkur Jónsson brölluðum saman, en þessi opna er eitt af fáum dæmum um það - og kannski voru þau ekki fleiri. Veit ekki hver stöðvaði birtinguna en sem betur fer bjargaðist opnan á einhvern hátt. Og hér er hún, mörgum árum eftir að hún átti að birtast í Séð & heyrt - kominn tími til. Svo er bara að finna blaðið og athuga hvað var sett í staðinn fyrir "Topptútturnar". Góðar stundir,

Svanur

Ég starði. Tók pokann en gleymdi kvittuninni. Stúlkan kallaði ekki á eftir mér. Ég hafði vonast til þess.

Húsið hennar Ellu

Þetta flotta hús gerði dóttir mín fallega, Elísa Rún - hún er æði :)

Kvöldflug: Samtal

S: Hæ. Sendi ég þér póstinn frá kjörklefakúkaranum?

H: Já, mig minnir það. Ertu ekki að meina reiðilesturinn og hótanapistilinn sem hún sendi þér? Ég minnist þess að hafa lesið það, þetta var gott flipp hjá stúlkunni.

S: Já, nokkuð sérstök hugmynd, sem var svo framkvæmd. Hún hefði bara átt að koma opinberlega fram og segja með nokkru þjósti: "Ég er Kjörklefakúkarinn með stóru kái!"

H: Þarna hittir þú naglann á höfuðið. En ég er að flýta mér og verð því að slíta samtalinu núna. Vona að þú fyrirgefir mér það - ég þarf að ná kvöldfluginu.

S: Auðvitað fyrirgef ég þér það, enda ekkert að fyrirgefa. Alltaf gaman að eiga við þig samtal. Ég þarf líka að fara að versla í matinn.

Gott samtal - Kaldar ljóstýrur

S: Ruddi hann ekki brautina með verki sínu Kaldar ljóstýrur? Kom frá Brjánslæk, get ekki munað nafnið, en hvað um það - mig minnir að bókin hafi verið fjandi góð ...

H: Mikið rétt, það var hann sem ruddi brautina. Þetta var í október '86, sömu helgi og Communards voru með konsert á útihátíðinni á Brjánslæk, Don't Leave Me This Way var blastað aftur og aftur svo að mörgum þótti nóg um, þetta var ekki ósvipað því að sjá Springsteen upp á sitt besta hér í gamla daga. Kaldar ljóstýrur varð svo að kvikmynd seinna, Hilmar Oddsson leikstýrði, ég sá myndina á frumsýningu, Björn Blöndal smellti nokkrum myndum af mér þegar ég mætti í bíóið en ég komst ekki á forsíðuna. Myndin var betri en bókin, enda Hilmir Snær í aðalhlutverkinu.

S:Já, þetta er rétt hjá þér. Leiðtogafundinum var nýlokið og Reagan og Gobbi létu taka mynd af sér saman á Hamborgarafabrikkunni með Simma og Jóa.
Raisa var að versla í Brynju og Miklagarði þennan dag. Myndin var svo sannarlega betri en bókin, þótt bókin hefði verið góð. Var ekki Margrét Vilhjálmsdóttir nakin í myndinni? Jafnvel alla myndina? Hvernig getur maður gleymt slíku? Hún hefur aldrei fengist til að fara úr fyrir framan myndavél síðan. Ég man að Vigdís Grímsdóttir lék lítið hlutverk í myndinni ásamt öðrum rithöfundi, Okunbundi Rakma, en þegar þau töluðu hljómuðu raddir Sigurðar Pálssonar og Megasar. Þá ákvörðun tók Gerður Kristný í samráði bolann Guttorm sem nú er allur.

Dynamo Bukarest

siglt á sjálfinu

ólgusjór

enginn lyf um borð

veiðarfæri löskuð

og þú

sem heldur yfir mér fyrirlestur

um boðorðin tíu

ert sú sem ég get ekki verið án

en verð að sakna í nokkra daga í mánuði

spyrð mig

hvort ég vilji draga andann með þér

ætla að svara á morgun en segi já um leið

framundan háskaleg skemmtisigling

Sjálfshjálp listamanns

Vanlíðan Ólafs Elíassonar


Það helltist yfir mig vanlíðan þegar ég heyrði þær fréttir að listamanninum Ólafi Elíassyni liði illa vegna frágangs við tónlistarhúsið Hörpu, sem nýverið var opnað, og var þá lítið annað en vinnusvæði.

Grátklökkur hugsaði ég: Hvernig er hægt að koma svona fram við ástsælasta son Íslands sem hefur fórnað sér fyrir þjóðina og tekið næstum ekkert fyrir?

Mér brá þegar ég staðnæmdist við orð Ólafs í viðtali vegna opnunarinnar að hann þyrfti líklega að veita sjálfum sér meðferð! Ég hugsaði með mér að nú væri þjóðin komin á botninn. Sjálfur Ólafur Elíasson kominn að því að bugast vegna plebbaskapar Íslendinga, sem er landlægur.

Auðvitað lá ekkert á að opna Hörpu - hana átti að opna þegar hún var tilbúin að utan sem innan; að innan þjónar húsið tilgangi sínum - en að utan er hún listaverk á heimsmælikvarða, þegar hún er tilbúin! Útlit slíkra húsa skiptir höfuðmáli og að sá sem á mestan þátt í útlitinu fái viðurkenningu og athygli. Húsið er ekki tilbúið fyrr en búið er að láta mikilvægt fólk í útlöndum vita og listamaðurinn leggi blessun sína yfir verklokin - klippi á borða með íslensku þjóðinni.

En var hlustað á Ólaf? Ónei - húsið var opnað hálfklárað og ég vorkenndi Ólafi að þurfa að pína sig á opnunina og líta draslið augum. Kampavínið hefur líklega smakkast skringilega.

En það var ljós í myrkrinu: Ólafur hefur líklega glaðst yfir því að hitta manninn á bakvið húsið, Björgólf eldri, og ekki hefur það skemmt fyrir að þiggja þétt handtak frá Árna Johnsen - þetta hefur líklega bjargað því sem hægt var að bjarga þetta súra opnunarkvöld.

Áfall Ólafs Elíassonar er mikið og framundan er sjálfshjálpin og langar mig til að gefa honum ráð: Ólafur, ekki bugast - þú munt getað haldið áfram að búa til ódauðleg listaverk á borð við glerhjúpinn í Hörpu - svona ferðu að:

Þú færð lánaðan glæsilegan vinnugalla (ég á kunningja sem á fataverslun, og við köllum þetta bara vinnugalla) og stórkostleg gleraugu eftir heimsfrægan hönnuð að eigin vali (ég á vin sem á gleraugnaverslun) og að sjálfsögðu þarftu ekkert að greiða fyrir. Síðan flyturðu inn nokkra Kínverja (þeir hafa nú gott af því að komast af hrísgrjónaökrunum) og verkstýrir þeim og klárar verkið eins og þér sæmir. Hver og einn Kínverjinn fær svo að launum þakklæti þitt og eitthvað gómsætt úr Kolaportinu áður en gámurinn verður innsiglaður að nýju.

Þegar verkinu er lokið verður að nýju blásið til opnunar þar sem þú og þitt verk verður í aðalhlutverki - þá sér fólk loksins hversu mikilvægt verkið er fyrir sárþjáð íslenskt samfélag og hversu mikill listamaður þú ert - loksins, loksins.

Að lokum segi ég við þig Ólafur: Ekki eyða orðum á ómerkilega götublaðamenn sem vilja vita hvað þú fékkst greitt fyrir verkið. Haltu áfram að vísa í klásúluna í samningi þínum og horfðu björtum augum fram á veginn. Þú munt jafna þig. Þitt framlag til samfélagsins er ómetanlegt - svo miklu meira en skitnar nokkurhundruðmilljónir.

Svanur Már Snorrason, fyrrverandi ritstjóri menningartímaritsins Séð & Heyrt

(Grein birt í Fréttatímanum 20. maí 2011)

Lagið

TEXT

velkominn

taktu af þér

geymdu eitthvað af þessari rigningu

vertu eins og heima hjá þér

fátt betra en að látast vera heima

hugsa annarsstaðar

við engan að sakast

sökktu þér í sófann

ég sekk ofan í hyldýpið

sem aðskilur mig frá lífinu

nóg til í ísskápnum

Upgrade Your Browser

einvera með öðrum

án síma

loksins gott samband

Tré

týndu af trénu óskirnar mínar
settu þær í frysti
affrystum þær er ég kem heim
þú færð eina tvær
en ég fæ þig

Eini kjalLarinn sem ég hef Átt. fínn Kjallari (smellið á greinina til að lesa hana)

Lalli Kalli - viðtal (smellið á myndina til að lesa viðtalið)

Margt í þessu viðtali

Leiðarlok! (Takið eftir ljóðinu!)

Þegar ég lít yfir

síðustu litsíðu lífs míns



finnst mér eins og ég hafi dansað og djúsað,

riðið og kysst

til einskis



og líður

eins og síðustu Séð og heyrt stúlkunni.


(Eftir Þórarinn Þórarinsson, Tóta. Sjá mynd).

Við eigum ekki að sitja áhrifalaus á varamannabekknum

Mannlíf, 4. tbl. 2010, viðtal við Jón Karl Helgason.

Jón Karl Helgason er Reykvíkingur, Evrópusinni og dósent við Háskóla Íslands. Hann kennir íslensku sem annað mál og hefur rannsakað þjóðernishyggju og birtingarmyndir hennar. Í viðtalinu ræðir hann um borgarumhverfi, Ragnar í Smára og kosti þess að skoða íslenska menningu með augum aðkomumannsins.

Svanur: Þú ert fæddur og uppalinn í Reykjavík. Hverra manna ertu?

Jón Karl: Foreldrar mínir, Helgi Hákon Jónsson viðskiptafræðingur og móðir mín, Aðalheiður Birna Gunnarsdóttir, verkefnastjóri hjá Landspítalanum, eru bæði Reykvíkingar en eiga ættir að rekja í ýmsar áttir, meðal annars í Vestur-Skaftafellssýslu og til Ísafjarðar. Afi minn í föðurætt var Jón Helgason, kaupmaður í Fatabúðinni, föðuramma mín hét Klara Bramm en afi minn í móðurætt var Gunnar Halldórsson, sjómaður og síðar starfsmaður hjá Rafmagnsveitum Reykjavíkur. Hans kona var Aðalheiður Jóhannsdóttir.

Svanur: Hvað ætlaðirðu að verða þegar þú yrðir stór?

Jón Karl: Mig dreymdi snemma um að fást við ritstörf en þar hafði afi Jón líklega úrslitaáhrif. Hann kenndi mér að lesa og setja saman vísur þegar ég var fjögurra eða fimm ára gamall. Sjálfur var hann hagmæltur og átti það til að yrkja eftirminnileg tækifæriskvæði um okkur barnabörnin. Ein af fyrstu vísunum sem ég lærði utanbókar var raunar eftir hann um mig:

Gestur inn á gólf sér vatt,
geislar á ljósa hárið.
Karl er með sinn cowboy-hatt,
kominn fimmta árið.

Svanur: Hvaða bækur þótti þér vænst um í bernsku?

Jón Karl: Ég hef stundum sagt að ég tilheyri Tinna-kynslóðinni, það er að segja fyrstu kynslóð íslenskra barna sem ólst upp við umtalsvert framboð erlendra, litprentaðra teiknimyndasagna. Þar voru bækurnar hans Hergé í fyrsta sæti hjá mér. Annars varð ég fljótt alæta á bækur. Sögurnar um Alfred Hitchcock og Njósnaþrenningin eftir Robert Arthur eru sérstaklega eftirminnilegar en líka Ævintýrabækur Enid Blyton. Þessi verk voru undantekningarlítið með leynigöngum af einhverju tagi sem mér þóttu alveg sérstaklega spennandi fyrirbæri.

Svanur: Þú hefur stýrt borgargöngum og ég hef talað við fólk sem verið hefur í þeim og starfað að þeim með þér og fólkið hefur talað um hvað það fann á þér hversu borgin og borgarlandslagið er þér hugleikið. Þú hefur meðal annars pælt í götuheitum í Reykjavík og búið til kerfi um götur sem heita eftir persónum Íslendingasagna og höfundum miðaldabókmennta. Af hverju er þetta þér hugleikið?

Jón Karl: Það eru kannski margar ástæður fyrir því. Þegar ég hóf nám í bókmenntum og íslensku við Háskólann fannst mér viss fötlun felast í því að vera óbreytt borgarbarn en ekki úr sveit þar sem gullaldarbókmenntir þjóðarinnar höfðu verið skapaðar og fólk var í náttúrlegra sambandi við tungumálið en við sem ólumst upp á mölinni. Smám saman rann þó upp fyrir mér að ég væri þrátt fyrir allt alinn upp á einskonar söguslóðum. Fatabúðarhúsið, þar sem ég bjó framan af ævi, er á horni Skólavörðustígs og Njálsgötu, ég gekk eftir Njálsgötu og Bergþórugötu í Austurbæjarskólann á hverjum morgni, fram hjá Bjarnarstíg, Kárastíg og Ölgerð Egils Skallagrímssonar. Ég átti síðan bekkjarbræður sem bjuggu í Norðurmýri og stikuðu eftir Gunnarsbraut og Skarphéðinsgötu í skólann. Ég hugsaði aldrei út í merkingu þessara nafna sem krakki, hún var eiginlega of augljós til að maður gæfi henni gaum. Nánari eftirgrennslan leiddi síðan í ljós að hægt væri að lesa heilmikla merkingu inn í þessar nafngiftir, enda kom ekki ómerkari maður en Sigurður Nordal að starfi nafnanefndar Reykjavíkur á fyrri hluta 20. aldar. Í framhaldi hef ég velt fyrir mér ýmsum öðrum augljósum, ósýnilegum táknum í okkar nánasta umhverfi, þar á meðal peningaseðlum og styttum. Fyrirbæri af þessu tagi eiga sér athyglisverða sögu sem endurspeglar oft einhverjar djúpstæðari breytingar á viðhorfum, stöðu eða ímynd þjóðarinnar.

Ævisaga um listvin og kraftaverkamann

Svanur: Bókin þín um Ragnar í Smára kom út fyrir síðustu jól og var meðal annars tilnefnd til Íslensku bókmenntaverðlaunanna. Hvernig finnst þér viðtökur bókarinnar hafa verið? Hefurðu fengið einhver bein viðbrögð frá lesendum?

Jón Karl: Ég hef fengið margskonar viðbrögð, bæði frá gagnrýnendum og lesendum. Sumir ritdómar voru afar uppörvandi, aðrir síðri, eins og gengur, en mér hefur þótt vænst um að heyra nokkra gamla vini Ragnars, sem ég tek mikið mark á, hafa orð á því að þeir bæru kennsl á manninn í textanum. Sjálfur hitti ég Ragnar í Smára aðeins einu sinni á ævinni, skömmu áður en hann lést. Þá var ég nítján ára gamall Verzlunarskólanemi og hafði skrifað um Ragnar grein í skólablaðið, í og með til að vekja athygli samnemenda minna á að meðal forvera þeirra í skólanum væri þessi óeigingjarni listvinur og kraftaverkamaður. Áhugi minn á honum þá stafaði í og með af því að þeir afi Jón höfðu verið bekkjarfélagar í Verzló í kringum 1920. Amma Klara sagði mér líka af honum fjölda skemmtisagna sem gengu flestar út á að hann hefði ekki verið alveg nógu fágaður fyrir samfélag broddborgaranna í Reykjavík á sínum tíma.

Svanur: Hvernig myndi Ragnari í Smára reiða af ef hann væri í fullu fjöri í dag? Leyfir viðskipta- og menningarumhverfi samtímans mönnum eins og honum að njóta sín?

Jón Karl: Ef Ragnar væri í fullu fjöri þá væri hann vafalítið óþreytandi við að koma lífvænlegri list á framfæri við samtímann og hvetja listafólk til dáða. Ég held ekki að viðskipta- og menningarumhverfi samtímans yrðu honum fjötur um fót; það er meiri hætta á því að persónuleikar af hans tagi yrðu greindir ofvirkir á unga aldri settir á róandi lyf og fengju ekki sömu tækifæri til að njóta sín af þeim ástæðum.

Svanur: Ragnar í Smára var athafnamaður í viðskiptalífinu og menningarfrömuður í samfélagi þar sem lítið var um opinbera styrki til listalífsins. Er Ragnar algjörlega einstæður karakter? Átti hann sér hliðstæður í öðrum löndum um svipað leyti?

Jón Karl: Ragnar var vissulega einstæður persónuleiki; hrifnæmur, starfsóður, útsjónarsamur og hjálpsamur. Sjálfur sagði hann að það væri „jafnvonlaust að búa til athafnamann eða vísindamann og rithöfund eða litameistara. Náttúran ein feykir slíkum fyrirbærum inn í mannheiminn, þrælkar þau í þágu lífsins og mannkynsins, og ber á þeim alla ábyrgð.“ Aftur á móti er ekkert einsdæmi að fjársterkir aðilar taki að sér að vera bakjarlar listastarfsemi og listamanna. Fyrir því er afar löng hefð víða um heim. Margir samtímamenn hans hér á landi lögðu sig fram á þeim vettvangi, oftar en ekki í kyrrþey. Þar mætti nefna vini Ragnars á borð við Þorvald Thoroddsen, sem átti með honum smjörlíkisverksmiðjuna og fleiri fyrirtæki, Kristján Jónsson, í Kiddabúð og Sigurliða Kristjánsson, annan hluta tvíeykisins á bak við Silla & Valda búðirnar.

Svanur: Frásagnaraðferðin í bók þinni er býsna óvenjuleg. Þú sviðsetur atburðarás sem gerist á örfáum dögum en hefur með ýmsar upprifjanir og skírskotanir út fyrir sögutímann. Heimildanotkunin er líka nýstárleg, meðal annars notar þú glefsur úr sendibréfum sem efnivið í samræður fólks. Hvers vegna valdirðu að fara þessa leið við frásögnina?

Jón Karl: Fyrir því eru tvær meginástæður. Annars vegar fannst mér þessi frásagnaraðferð hæfa vel þeim heimildum sem mér fannst mestur akkur í – þær snertu flestar þau viðfangsefni sem Ragnar glímdi við á fimmta og sjötta áratugnum. Hins vegar fannst mér mikilvægt að rödd hans fengi að njóta sín í verkinu. Það er leitun að eins skemmtilegum bréfritara og hann var en eftir því sem vinir hans tjáðu mér endurómar í bréfunum sú samræðulist sem hann stundaði í sínum daglegu samskiptum við fólk. Niðurstaðan varð sú að sviðsetja efni bréfanna innan mjög þröngs tímaramma, þriggja daga í desember árið 1955. Vissulega komu þær stundir að ég efaðist um að þessi frásagnarháttur gengi upp og ég átti sannast sagna von á að fá meiri skammir frá gagnrýnendum og fræðimönnum en raunin hefur orðið, að minnsta kosti enn. En þegar upp er staðið finnst mér að ég hefði ekki getað skrifað bókina með öðrum hætti en ég gerði.

Þjóðernishyggja og Evrópusamband

Svanur: Þjóðernishyggjan er eitt af því sem þú hefur fengist við að rannsaka. Hvernig sérðu fyrir þér að íslenskt þjóðerni eigi eftir að þrífast innan vébanda ESB?

Jón Karl: Það mun ekki hafa nein áhrif á vitund okkar sem hér búum um að við séum Íslendingar þótt við verðum enn virkari þátttakendur í Evrópusambandinu en við erum nú. Danir, Ítalir, Finnar og Írar leggja jafnmikla og jafnvel meiri rækt við sögu sína, tungu og menningu nú en þeir gerðu áður en þeir gengu í Evrópusambandið. Hins vegar hefur samsetning og þjóðarímynd allra þessara þjóða verið að breytast á undanförnum árum og áratugum, og sömu sögu er að segja af okkur hér á Fróni. Þjóðernið er í stöðugri þróun og á að vera það.

Svanur: Þú ert Evrópusinni og hefur meðal annars tekið virkan þátt í samtökunum Sterkara Ísland sem beittu sér fyrir aðildarumsókn Íslands. Hverjir eru helstu kostir Evrópusambandsaðildar að þínu mati?

Jón Karl: Ég held að kostirnir séu afar margir en mikilvægast tel ég að Ísland yrði fullveðja þátttakandi í samstarfi Evrópuþjóðanna, með tilllögurétt, atkvæðisrétt og neitunarvald, í stað þess að sitja áhrifalaust á varamannabekknum, eins og nú er.

Svanur: Hvað finnst þér um þá tilhneigingu aðildarandstæðinga að beita hefðbundnum, þjóðernislegum táknum og skírskotunum í málflutningi sínum? Þurfa ESB-sinnar að gangast inn á þessa tvenndarhugsun, þ.e. að íslenskt þjóðerni og Evrópusambandsaðild séu að öllu leyti andstæður?

Jón Karl: Þeir sem eru á móti aðild okkar að Evrópusambandinu beita margháttuðum og misgóðum rökum. Mér þykir ekkert að því þótt sumir þeirra vísi til hefðbundinnar söguskoðunnar sjálfstæðisbaráttunnar eða beiti mönnum eins og Jóni Sigurðssyni fyrir vagninn. Veikleiki þessarar nálgunar að málefninu er sú að í henni felst oftast engin framtíðarsýn, heldur er fyrst og fremst verið að horfa um öxl. Það er eins og menn geri ráð fyrir því að með því að segja nei, ekki bara við hugsanlegri aðild heldur sjálfum aðildarviðræðunum, sé tryggt að allt verði líkt og var. En það er sama hvort við segjum já eða nei, þjóðfélagið hérna er alltaf að breytast og mun halda áfram að breytast til góðs eða ills. Á margan hátt hefur sumt það versta sem menn spáðu fyrr á árum að myndi gerast við inngöngu í Evrópusambandið þegar ræst. Sjávarbyggðirnar hafa verið að leggjast í eyði, atvinnuleysi hefur aukist, landbúnaðurinn á undir högg að sækja og erlendir fjárfestar eru að kaupa auðlindirnar okkar. Raunin er líka sú að við munum aldrei vita fyrir víst hvor ákvörðunin er betri, að segja já eða nei. Okkur mun aldrei gefast kostur á samanburði. Ég tel að höfuðverkefni okkar þessi árin sé að þróa hér öflugt og fjölbreytt atvinnulíf, lítilla og meðalstórra fyrirtækja, sem byggja starfsemi sína á vel menntuðu og skapandi starfsfólki og geta treyst á jafngott rekstrarumhverfi og býðst í löndunum í kringum okkur. Efling íslensks menntakerfis undanfarna tvo áratugi hefur miðað að því að búa nýjar kynslóðir Íslendinga undir að starfa í slíku umhverfi, Evrópusambandsaðild er að mínu mati mikilvægasta forsenda þess að börnin okkar og barnabörn geri það hér á landi fremur en erlendis. Það er enginn ágreiningur um að störfin sem hér um ræðir verða ekki til í íslenskum landbúnaði, sjávarútvegi, ekki einu sinni í vaktavinnu hjá erlendum stóriðjufyrirtækjum.

Svanur: Þjóðardýrlingar eru eitt af því sem þú hefur rannsakað og það vakti athygli á dögunum þegar þú nefndir Ómar Ragnarsson sem dæmi um mann sem gæti átt eftir að hljóta slíkan sess í framtíðinni. Að hvaða leyti finnst þér Ómar sambærilegur þjóðhetjum eins og Jónasi Hallgrímssyni eða Jóni Sigurðssyni?

Jón Karl: Ég var strangt tiltekið ekki að spá því að Ómar yrði þjóðardýrlingur í framtíðinni, heldur aðeins að benda á að sú ákvörðun umhverfisráðherra, Svandísar Svavarsdóttur, að velja afmælisdag hans sem Dag íslenskrar náttúru væri hliðstæð þeirri ákvörðun Björns Bjarnasonar, þáverandi menntamálaráðherra, að gera afmælisdag Jónasar að Degi íslenskrar tungu. Ómar á það vissulega sammerkt með ýmsum þjóðskáldum 19. aldar að yrkja upphafin „náttúruljóð“, reyndar í Sjónvarpið en ekki í Fjölni eða Ný félagsrit. Hann er alþýðuhetja og ættjarðarvinur. En hann hefur líka verið fréttamaður, uppistandari, barnakarl og rallkappi. Meginmarkmiðið með þessari athugasemd minni var að vekja athygli á að upphafning á tilteknum einstaklingum af hálfu hins opinbera og annarra er gjarnan þáttur í pólitískri baráttu hvers tíma. Dagur íslenskrar tungu er frá þessum sjónarhóli ákaflega vel heppnað dæmi um þjóðernispólitískt ritúal. Unnt er að sjá þátttöku Jóns Sigurðssonar í deilunum um Evrópusambandið í svipuðu ljósi. Þegar menn úr báðum hópum, já-fólk jafnt sem nei-fólk, vitna til orða hans málstað sínum til stuðnings er það í raun að nota hann eins og búktalaradúkku, líkt og Baldur Georgs handlék Konna.

Glöggt er gests augað

Svanur: Þú kennir útlendingum íslensku við Háskóla Íslands. Hvernig kanntu við þig í því hlutverki?

Jón Karl: Ég kann afar vel við háskólakennsluna, hún er bæði gefandi og lærdómsrík, og hefur á síðustu árum gefið mér tækifæri til að sinna fræðirannsóknum af auknum krafti, eftir að hafa sinnt þeim í frístundum með fram öðrum störfum um árabil. Reyndar kenni ég bæði útlendingum og Íslendingum; ég kenni af og til bókmenntanámskeið í námsgreininni íslensku og svo eru sumir nemendur mínir í íslensku sem annað mál íslenskir ríkisborgarar þó svo að þeir eigi sér annað móðurmál en íslensku.

Svanur: Hefurðu lært margt nýtt af fólkinu sem þú kennir íslensku og getur ólík sýn þess á okkar samfélag komið okkur innfæddum að gagni?

Jón Karl: Alveg hiklaust. Í fyrsta lagi fær maður nýja sýn á tungumálið og menningarsöguna þegar maður horfir á það með augum utanaðkomandi. Maður kemst að því að margt af því sem maður taldi vera íslensk sérkenni er í raun dæmigert fyrir mörg samfélög en líka að sumt af því sem maður gaf sér að nemendur vissu þarfnast útskýringa við. Í öðru lagi er glöggt gests augað. Ég get nefnt sem dæmi umræður sem urðu á einu námskeiði hjá mér um íslenskar fermingar, ári eða svo fyrir bankahrunið. Í ljós kom að meirihluta nemenda í bekknum, sem var samsettur af fólki frá mörgum og ólíkum löndum, hafði verið að furða sig á þeim sérkennilega farvegi sem þessi kristna manndómsvígsla hefði fallið í hér. Viðbrögð þeirra afhjúpuðu að íslenska fermingin er í rauninni hátíð efnishyggjunnar og græðginnar, þ.e.a.s. gilda sem eru algjörlega á skjön við sinn upprunalega, trúarlega tilgang. Einhverjir nemendanna, sem voru giftir Íslendingum og áttu hálfstálpuð börn, voru að brjóta heilann um hvort það væri einhver leið til að forða fjölskyldunni frá því að lenda í þessari ljótu, þversagnarkenndu gildru.

Svanur: Þú hefur fjallað um menningarlæsi í samhengi tungumálanáms, þ.e. að sá sem læri erlent mál þurfi um leið að tileinka sér alls kyns bakgrunnsþekkingu á hugtökum, tilvísunum, orðalagi og fleiru. Útskýrðu þetta aðeins nánar. Er hægt að kenna erlendum nemendum íslenskt menningarlæsi með markvissum hætti eða þurfa þeir bara að bjarga sér sjálfir?

Jón Karl: Ég held að þetta sé ekkert sérvandamál þeirra sem eru að læra íslensku sem annað mál. Menningarlæsi er nokkuð sem allir þurfa að ná tökum á, með einum eða öðrum hætti. Í almennri umræðu er gert ráð fyrir að almenningur kunni skil á sögulegum veruleika sveitasamfélagsins, fornum máltækjum og getið skilið vísanir í tiltekna bókmenntatexta eða kvikmyndir.
Í nýlegri blaðagrein um útrásarfyrirtækin líkti Guðmundur Andri þeim við Fenrisúlf, fyrir fáum misserum komu náttúruverndarsinnar fyrir níðstöng í hönd styttunnar af Jóni Sigurðssyni á Austurvelli, óafvitandi tölum við um að verið sé að draga eitthvað í dilka og tryggingafélag notar Hallgerði langbrók til að selja vöru sína. Með sama hætti vísar fólk í síðasta eða þarsíðasta áramótaskaup eða í setningar á borð við: „Inn, út, inn, inn, út. Kannast einhver við það?“ setningu sem Eggert Þorleifsson gerði ódauðlega í kvikmyndinni Með allt á hreinu.
Ég lít á það sem mitt hlutverk sem bókmenntakennara í íslensku sem annað mál að gera nemendur færa um að skilja þetta svið tungumálsins. Það er ástæða þess að ég legg á þau að lesa Eddukvæði, Íslendingasögur, Passíusálmana, þjóðsögur, kvæði Jónasar Hallgrímssonar og Sjálfstætt fólk og kynnast verkum Kjarvals, svo fáein dæmi séu tekin. Sá sem þekkir ekkert til þessa menningararfs og þess samfélags sem skapaði hann er alltaf svolítið úti á þekju, líkt og hann vanti 20% heyrn á öðru eyranu. Mér hefur virst að í raun miðist mikill hluti þessara vísana í tiltölulega fáa texta og tákn en um leið að það sé ákaflega misjafnt hve góða þekkingu við Íslendingar höfum á þeim. Stundum eru nemendur mínir að uppgötva að þeir hafi, að námi loknu, jafnvel betri þekkingu á sumum sviðum en innfæddir vinnufélagar þeirra. Og oftar en ekki eru þeir að segja mér einhverjar nýjar fréttir um þennan merkilega veruleika sem við köllum íslenska menningu. Einn nemenda minna frá Suður-Ameríku fræddi okkur til að mynda um að Guðjón Samúelsson hafi að nokkru leyti verið með hugann við hraundrangana fyrir ofan Hraun í Öxnadal þegar hann teiknaði Hallgrímskirkjuturn. Þetta sterkasta kennileiti Reykjavíkur væri því ekki bara minnisvarði um Hallgrím Pétursson heldur líka Jónas skáld Hallgrímsson. Það þóttu mér skemmtileg tíðindi.

Prósi:
Jón Karl hefur síðustu ár birt kviðlinga, blaðagreinar og smáprósa á blogsíðunni sinni, http://tjonbarl.blogspot.com. Þetta er nýjasti prósinn, saminn í Slóveníu í júní en þar var Jón Karl við rannsóknir.

Šmarna gora:

Skammt frá Ljubljana er fjall sem heitir Šmarna gora, tindur heilagrar Maríu. Fjallstopparnir eru reyndar tveir, sá austari kenndur við guðsmóðurina en þeim vestari er líkt við bálköst. Þeir standa í ríflega sjöhundruð metra hæð yfir sjávarmáli; það er eins og risavaxið kameldýr hafi skotið hnúðunum upp úr sléttunni. Ferðalangurinn hjólar í vesturátt út úr borginni, framhjá skyndibitastöðum og bílasölum og smám saman taka úthverfin við, skeggjaður bóndi situr ber að ofan í traktorssætinu og bíður þess að götuvitinn gefi honum grænt ljós, gömul þorpskirkja birtist milli íbúðarblokkanna og lengra taka við brattar, skógivaxnar hæðir. Göngufólk streymir upp og niður bratta troðninga, ræturnar flétta saman kræklóttar tær í sverðinum, finkur og sólskríkjur syngja í laufinu. Það er sól á himni en forsæla undir laufhaddinum og vindurinn kátur, ferðalangurinn er með perlur á enninu, svitinn lekur niður bakið og það er freistandi að finna lurk í skógarbotninum til að styðja sig við á leiðinni upp. Svona liti Esjan út ef Ísland væri sunnar í álfunni, þá hefðu írsku einsetumennirnir látið Papey eiga sig og reist klaustur uppi á toppi, þá stæði við Stein svolítil kapella helguð Maríu, Jesúbarninu eða heilögum Patreki og í hvert skipti sem einhver ætti leið hjá myndi hann hringja óskabjöllunni þar uppi svo undir tæki í hlíðunum. Þegar upp er komið blasir við blómleg byggð, bleikir akrar og fleiri skógivaxnar hæðir. Sava hlykkjast til austurs eins og hífaður skaparinn hafi teiknaða hana með þykkum bláum tússpenna á græna örk jarðarinnar og í suðri liggur Ljúflingsborg, í laginu eins og englarnir sem börn gera í snjóinn á haustin. Í norðri rísa kamnísku Alparnir, enn hvítfreknóttir eftir veturinn en komnir í stuttbuxur og farnir að blístra gamla sígaunaslagara.

CV: Jón Karl Helgason

Jón Karl Helgason er doktor í samanburðarbókmenntum frá Massachusetts-háskóla í Amherst í Bandaríkjunum. Hann vann um árabil sem dagskrárgerðarmaður hjá Ríkisútvarpinu, Rás 1, var fyrsti framkvæmdastjóri ReykjavíkurAkademíunnar, starfaði í hálft annað ár sem vefstjóri hjá Kaupþingi og var ritstjóri hjá bókaforlaginu Bjarti á árunum 2001-2006. Undanfarin fjögur ár hefur Jón Karl verið kennari á Hugvísindasviði Háskóla Íslands.
Jón Karl er giftur og á þrjú börn á aldrinum 10 til 21 árs.

Texti: Svanur Már Snorrason
Myndir: Bragi Þór Jósefsson

DRAUMALANDIÐ: VG + BESTI = MÖGULEIKI

Íslendingar hafa alltaf verið heppnari með tónlistarmenn en stjórnmálamenn – miklu heppnari. Í gegnum tíðina höfum við átt ótrúlegan fjölda af frábæru tónlistarfólki sem hefur skapað risastóran fjársjóð sem við sækjum í aftur og aftur. Hér þarf ekki einu sinni að nefna nöfn. Það sama er ekki hægt að segja um stjórnmálamenn; það fólk sem hefur náð langt á sviði stjórnvalda í gegnum söguna á Íslandi hefur sjaldan haft mikið til málanna að leggja og skilið lítið eftir sig annað en sviðna jörð. Enda hefur það verið svo að Íslendingar þeir sem sótt hafa í stjórnmálin hafa langflestir keppst við það af mikilli hörku og útsjónarsemi að skara eld að eigin köku og árangurinn í þeirri ógöfugu íþrótt oft og tíðum verið framúrskarandi en þjóðin hefur hins vegar setið eftir með sárt ennið. Og gerir enn.

En það er alltaf von og þótt ég hafi nefnt það áðan að ekki þurfi að minnast á neinn ákveðinn tónlistarmann vegna mikils fjölda þeirra sem skarað hafa fram úr, verð ég þó að minnast á lagið Draumalandið eftir Sigfús Einarsson sem er eitt það fegursta sem Íslendingur hefur samið, eitt það fegursta sem ég hef heyrt. Í því lagi finn ég alltaf von þegar andlega ljósið er ekki nægilega sterkt. Og síðast þegar ég hlustaði á þennan íslenska gimstein fylltist ég von og fékk hugmynd varðandi íslensk stjórnmál og það fólk sem er þar.

Hún er svona:

Að Vinstri grænir og Besti flokkurinn sameini krafta sína því þarna eru á ferð einu stjórnmálaflokkarnir á Íslandi, að mínu mati verð ég að sjálfsögðu að taka fram, sem hugsa meira um hag fólksins í landinu en sinn eigin. Þeir eru báðir mistækir, brokkgengir, en vilja vel og sameinaðir myndu þeir stjórna vel. Þarna er á ferð hugsjónafólk. Vinstri grænir vilja ekki selja landið burt fyrir skjótfenginn gróða og þeir horfa til Skandinavíu og norræna velferðarkerfisins sem þar er að finna. Í Besta flokknum er að finna hugmyndaríkt og frjótt fólk sem hafnar úreltum starfsaðferðum þeirra sem voru fyrir og vilja, hafa og munu brjóta blað í sögunni varðandi hugsun stjórnmálamanna – að þeir séu í raun að vinna fyrir fólkið, vinna með því, en ekki að reyna að koma sem flestum flokksfélögum á spena eða hanga á embættum sínum eins og hundar á roði. Ég treysti þessum flokkum til að falla ekki í græðgis- og spillingargryfjuna sem flestir aðrir flokkar hafa fallið í, lítið kvartað yfir og lítið reynt að krafsa sig þaðan upp.

Lagið Draumalandið er fallegt og textinn við það, eftir Jón Trausta (sem hét reyndar Guðmundur Magnússon), er ekki síðri. Þarna er allt að finna og það held ég að Vinstri grænir og Besti flokkurinn viti best af flokkunum hér á landi. Við getum alveg gert titil þessa lags að veruleika ef við hættum að hugsa bara um okkur sjálf og förum að standa saman sem eitt og gerum þannig lífið betra og skemmtilegra eins og Séð og Heyrt gerir einmitt í viku hverri.

Ó, leyf mér þig að leiða / til landsins fjalla heiða / með sælu sumrin löng.
Þar angar blómabreiða / við blíðan fuglasöng.
Þar aðeins yndi fann ég, þar aðeins við mig kann ég,
þar batt mig tryggðarband, því þar er allt sem ann ég.
Það er mitt draumaland.

Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 1. tbl. 2011)

SKÓLABÚNINGAR ROKKA!

Þegar minnst er á skólabúninga hér á landi virðast margir draga upp mynd í höfðinu á sér af breskum einkaskóla í einhverri klassískri kvikmynd. Sumir eru hrifnir af hugmyndinni, aðrir ekki, burtséð frá eigin reynslu eða upplifun, í einhverjum tilvikum að minnsta kosti eins og svo gjarnt er um okkur Íslendinga.

Ég er hrifinn af hugmyndinni um að skólabörn hér á landi klæðist skólabúningum því ég hef reynslu af hvoru tveggja; skólabúningum og „venjulegum“ fötum.

Fyrir það fyrsta er það einfaldlega mun minni vinna fyrir foreldra að sjá um skólafötin fyrir börnin þegar um er að ræða skólabúninga, og það er engin spurning um val – ekki misskilja mig, ég er hrifinn af valfrelsi og vil ekki hefta frjálsan vilja – en þetta er bara betra. Þessi föt eru til að fara í í skólann, punktur.

Allur metingur um flottustu fötin og fáránleg tískudýrkun, bæði foreldra og sumra barna (sem er afleiðing af sjúkri neyslu- og efnishyggju samfélagsins), er því fyrir bí, að minnsta kosti á meðan á skólatíma stendur.

Það er blessun.

Það fer alveg nægur tími hjá okkur blessuðu mannfólkinu í meting og stærilæti – keppnin um ekki neitt stendur sem hæst yfir þar sem fyrstu verðlaun eru tómleiki og tilgangsleysi.

Legg til að við afnemum þessa keppni.

Einn liðurinn í því væri að börn í grunnskólum landsins, jafnvel í mennta- og fjölbrautaskólum, klæddust skólabúningum. Það er mín skoðun, byggð á reynslu.

Að lokum vona ég að þið hafið það sem best á næsta ári, takk fyrir að gera lífið skemmtilegra með okkur hér á Séð og Heyrt. Gleðilegt nýtt ár.

Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 53. tbl., 2010, 30. des.)

KÆRI JULIAN

Við erum jafngamlir og erum af þessari skrýtnu X-kynslóð sem hefur gert meira gott en slæmt og af slíku geta ekki margar kynslóðir státað. Langaði að senda þér smálínu – lítið bréf – og það væri gaman að fá að hitta þig einn daginn. Ég ber mikla virðingu fyrir þér.

Ég skrifa þessi orð til að hvetja þig áfram – hvetja þig eindregið til að gefast ekki upp þótt mótlætið sé mikið um þessar mundir. Það er án efa erfitt að berjast við ósýnilegan andstæðing sem og sjálfan sig en þú verður að halda áfram – og þú gerir það. Ég er viss um það.

Það sem þú hefur gert með birtingu allra þessara gagna er að sýna fram á að hið dimma og dökka vald er ekki lengur öruggt í sínu kalda skjóli. Þú ert búinn að hræða valdið en munurinn á þeim sem það hafa gert áður og þér er tíminn og tæknin. Áður var auðveldara að ná taki á andstæðingnum og fella hann án þess að það væri áberandi. Nú sér fólk æ betur að valdið ósýnilega er ekki ósigrandi, heldur frekar að komið að fótum fram því óttinn hefur læst sig um það. Valdið hefur nýtt sér óttann hjá fólki hingað til og mun reyna það svo lengi sem það getur en nú hefur taflið snúist við – og það er ekki síst þér að þakka.

Þó að á þig verði áfram ráðist máttu vita að það er ótrúlega mikill fjöldi af fólki sem er tilbúinn að koma í þinn stað – og þá meina ég ekki að fólk vilji taka þitt pláss – heldur frekar halda áfram þínu starfi verði þér það af einhverjum ástæðum ekki kleift. Því máttu treysta.

Mig langar bara í lokin að biðja þig um að fara varlega, svona stundum. Ekki láta veikleika þína verða þér að falli – renndu frekar upp eða settu öryggið á oddinn. Þú veist mætavel að ef þér verður á, verður það notað gegn þér af fullri hörku og vægðarleysi; valdið þekkir ekkert annað og veit hvað virkar. Þú veist líka hvað virkar, það sem þú ert að gera virkar, virkar vel á heiminn og mig.

Þinn
Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 52. tbl., 2010, 23. des.)

ER LÍÐA FER AÐ JÓLUM

„Drungi í desember, dagskíman föl svo skelfing lítil er,“ syngur Raggi Bjarna í einu af fáum jólalögum sem hafa heillað mig upp úr skónum og ég nenni að hlusta á aftur og aftur, ár eftir ár, Er líða fer að jólum.

Þegar dimmasti tími ársins gengur í garð er gott að fá birtuna sem stafar frá jólunum sem eru rétt handan við hornið. Í desember vakna flestir Íslendingar og halda til vinnu eða skóla í myrkri og þegar þeir halda aftur heim á leið er myrkrið komið aftur á kreik eins og köttur í kringum skál, fulla af rjóma, eða opinn poka af rækjum. Þetta er sumum frekar þungbær tími því svona mikið myrkur með aðeins örfáar stundir dagsbirtu á sólarhring geta auðveldlega truflað sálarlífið – hvað þá ef þungar áhyggjur af jólunum og öllum þeim efnishyggjukröfum sem þeim því miður fylgja hvíla á herðum fólks.

Einmitt vegna þessa er gott að jólaljósin séu kveikt sem víðast og skreytingarnar fái gott pláss með það að markmiði að lýsa aðeins upp tilveruna í svartasta skammdeginu.
Jólin eiga að vera gleðitími og eru það í bland við áhyggjurnar; þessar sterku andstæður ljóss og skugga, birtu og svartnættis kallast hraustlega á. Jólin eiga ekki að vera tími þar sem stress og ömurleg efnishyggja ræður ríkjum – reyndar ekki heldur níska og sinnuleysi – heldur frekar hófstillt gjafmildi sem endurspeglar raunverulegt efnahagsástand fólks og kærleika; kærleikurinn er jú inntak jólanna: Það er ekkert gaman að því að kaupa þarflausa hluti fyrir peninga sem eru ekki til, enda fullkomlega tilgangs- og innihaldslaust.

Í lagatextanum sem pistillinn byrjaði á er minnst á drunga, en einnig birtu: Glóandi í gluggunum glöð ljósin víkja burtu skuggunum.

Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 51. tbl., 2010, 16. des.)

John Lennon - In memoriam

Það var óvenjudimmt og þungt yfir þennan morgun í desember fyrir þrjátíu árum þegar ég, þá níu ára gutti, rölti leiðina frá Tunguvegi 1 í Hafnarfirði yfir í Víðistaðaskóla. Þó að morgnarnir í desember séu dimmir og þungir var þó sem eitthvað grúfði yfir – níðþung ský og svört. Þó að lífið léki við mig var enga gleði að finna þennan morgun og ég vissi ekki af hverju. Hafði vaknað seint, henst af stað og þegar ég gekk inn í skólastofuna var sama andrúmsloftið ríkjandi – þungt yfir. Kennarinn hvergi sjáanlegur og nemendur virtust úti að aka. Fljótlega fékk ég fréttirnar – það var búið að myrða John Lennon. Ég man það þyrmdi yfir mig og ég átti erfitt með að berjast við tárin – og dimmur morgunninn varð kolbikasvartur.

Ég man ekki hvernig bekkjarfélagar mínir tóku tíðindunum. Það virtist sem öllum væri brugðið, en svo komu frímínúturnar, það birti úti, tók að snjóa og það heyrðist hlátur á göngunum, en hann kom ekki frá mér.

Ég man þennan ömurlega morgun betur en þegar 11. september 2001 gekk í garð, mun betur en daginn þegar Kurt Cobain endaði sitt líf og jafnvel enn betur en þá daga þegar jörð hefur skolfið hvað mest hér á Íslandi. Morðið á John Lennon var svo hryllilega tilgangslaust að það tók á sig ótrúlega margar myndir af tilgangslausum morðum á andlitslausu fólki. En enginn skyldi af hverju.

Í John Lennon var að finna birtingarmyndir af svo mörgu góðu í mannfólkinu, þrátt fyrir að hann væri enginn engill. Hann var frjór, skapandi, kraftmikill, lífsglaður, jákvæður, sveiflukenndur, fyndinn og með ólíkindum hæfileikaríkur tónlistarmaður.

Þegar geðsjúklingurinn Mark David Chapman skaut John Lennon í bakið var eins og tilgangsleysið og eyðingarhvötin hefði tekið völdin þó ekki væri nema í skamma stund. Þessi skamma stund gerði dimman desembermorgun hjá níu ára gömlum dreng að morgni sem hann myndi aldrei gleyma – og aldrei skilja.

Þetta var einfaldlega eitt af þessum tilhæfulausu óhæfuverkum sem við mannfólkið gerum hvert öðru. Gjörð sem ekkert kom út úr nema sorg og minning um mann sem hafði gefið okkur svo mikið. Ég sakna hans enn þá.

Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 50. tbl., 2010, 9. des.)

GLEÐILEGT STJÓRNLAGAÞING

Kosningarnar til stjórnlagaþings voru um margt merkilegar – og þá ekki síst hin dræma þátttaka almennings – en rétt um fjörutíu prósent kosningabærra Íslendinga sáu sér fært að mæta á kjörstað; sem eru vonbrigði, sér í lagi ef miðað er við tölur í Alþingis- og sveitarstjórnarkosningum, þótt vissulega hafi kosningaþátttaka okkar Íslendinga minnkað nokkuð á undanförnum árum.

En af hverju ætli svo margir hafi ákveðið að sitja heima – kosið að kjósa ekki?

Ástæðurnar eru eflaust margar og persónulegar; sumum fannst hreinlega erfitt að ætla að kjósa allt upp í tuttugu og fimm manneskjur af lista sem innihélt á sjötta hundrað manns. Öðrum fannst kostnaðurinn við þetta of mikill og þá skildu ekki allir, eða kynntu sér ekki nægilega vel, hvað var einfaldlega í gangi og hver nákvæmlega tilgangurinn með þessum kosningum væri.

Það sem sló mig þó einna mest, og ég upplifði bæði í beinum samræðum við fólk og með því að lesa greinar í blöðum og á Netinu, var hræðsluáróður. Hræðsla.

En við hvað?

Eins og að væntanlegt stjórnlagaþing myndi hrófla við fastmótuðu kerfi og stjórnarskrá og þá myndu sko slæmir hlutir og algjörlega óþarfir gerast. Já, einmitt! Hræðsla við breytingar í samfélagi sem fór nýverið á hliðina vegna vanhæfra stjórnmálamanna og spilltra fjármálamanna. Það skil ég ekki. Eða kannski geri ég það?

Þeir sem höfðu sig nefnilega mest í frammi með hræðsluáróðurinn og töluðu gjarnan niður til væntanlegs stjórnlagaþings eru flestir flokksbundnir og hræddir við breytingar; óttast kannski að missa spón úr aski sínum ef staðnað og spillt íslenskt stjórnmálalíf fær langþráða andlitslyftingu og löngu tímabæra ristilskolun.

Við sem þjóð eigum að fagna breytingum – þær geta varla stuðlað að verri hlutum en allri spillingunni og hruninu. Breytingar gera oftast lífið skemmtilegra, eins og Séð og Heyrt gerir í viku hverri.

Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 49. tbl., 2. desember 2010)

TÖKUM Á LEIKARASKAP

Ég er enginn aðdáandi forsjárhyggju eða rétttrúnaðarsamfélaga og finnst oft hefðir vera lítið annað en afsakanir fyrir stöðnun; íhaldssömum og leiðinlegum skoðunum. Skemmtilegra að prófa eitthvað nýtt með umburðarlyndið að leiðarljósi, kærleikann sér við hlið og einhvern sprelligosa sem förunaut.
 
Einu vil ég þó láta taka hart á sem kannski þykir léttvægt í lífinu. Það er leikaraskapur í boltaíþróttunum en þeim er ég hrifinn af, enda starfaði ég lengi sem íþróttablaðamaður og skrifaði um ótal marga leiki.
 
Hér á landi er leikaraskapur sem betur fer nánast óþekktur. Íslendingar eru harðir í horn að taka í boltagreinum en heiðarlegir, alla vega flestir. Tuðum dálítið mikið en bellibrögð heyra til undantekninga.
 
En það sama er ekki hægt að segja um ýmsa af stærstu íþróttastjörnum heimsins og þá sérstaklega í vinsælustu greininni, knattspyrnu. Gleymi því aldrei þegar einn besti knattspyrnumaður heims á þeim tíma, Brasilíumaðurinn Rivaldo, kastaði sér á jörðina og greip um andlit sitt eins og hann hefði verið sleginn með gaddakylfu af snarbrjáluðum manni, þegar raunin var sú að tyrkneskur leikmaður sparkaði boltanum léttilega í hné hans, á HM 2002. Tyrkinn var rekinn út af og á þeirri stundu missti ég alla virðingu fyrir Rivaldo.
 
Í dag er Cristiano Ronaldo, leikmaður Real Madrid, óneitanlega einn af bestu knattspyrnumönnum heims – klárlega sá þekktasti, kannski sá vinsælasti. Hefur nánast allt – hæfileikana, hraðann, kraftinn og snerpuna – svo er hann ægilega sætur. En ég hef alltaf átt erfitt með að bera virðingu fyrir honum sem leikmanni því hann notar leikaraskap óspart, sem er eitthvað sem hann þarf ekki á að halda nema hann sé í heilagri krossferð með það að markmiði að eyðileggja sitt sólbrúna og vel gelaða orðspor.
 
Leikaraskapur á ekki að sjást inni á vellinum; hann er íþróttamönnum til skammar sem og íþróttinni sjálfri. Það á að refsa mönnum fyrir gróf brot og að sjálfsögðu fyrir að brúka kjaft og almennan dónaskap, en það á jafnvel að refsa enn harðar fyrir leikaraskap, enda er þetta það sem ungviðið sér nánast á hverjum degi, þökk sé Netinu, og gæti allt eins tekið sér til fyrirmyndar. Það vil ég ekki því það gerir lífið ekki skemmtilegra eins og við á Séð og Heyrt höfum að leiðarljósi.
 
Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 47. tbl., 18. nóvember 2010)

ÉG OG DAVID BOWIE

Þegar ég varð níu eða tíu ára gamall reiddist ég Jóni bróður mínum fyrir að gefa mér ekki safnplötu með bresku hljómsveitinni Queen í afmælisgjöf. Reiddist er kannski ekki rétta orðið – mér sárnaði. Vildi ekki plötuna sem hann gaf mér – var búinn að segja honum með skýrum hætti að ég vildi plötuna með Queen.

Vá, þvílíkur frekjukrakki, gætu lesendur nú hugsað, og kannski var ég frekur og tilætlunarsamur. En Jóni bróður gat ekki verið meira sama. Hann vildi gefa litla bróður sínum gott tónlistarlegt uppeldi – og í gegnum hann hafði ég, smápattinn, hlustað mikið á Bítlana og John Lennon, Genesis og fleiri góða. Á þessum tímapunkti fannst honum að ég þyrfti að auka fjölbreytnina í tónlistarvali og í afmælisgjöf gaf hann mér safnplötu með David Bowie, tónlistarmanni sem ég hafði varla heyrt minnst á og aldrei hlustað á.

Eftir að afmælinu lauk og ég hafði jafnað mig á vonbrigðunum ákvað ég nú að prófa að hlusta á þennan David Bowie, og síðan þá hefur hann verið mitt tónlistarlega leiðarljós í lífinu – þarna í þessum granna manni fann ég allt sem ég var að leita að. Hef síðan þá hlustað á ótal tónlistarmenn og hljómsveitir í flestum geirum en enginn hefur staðið David Bowie snúning, þótt ýmsir hafi komist þar nærri, enda er Bowie einn áhrifamesti og fjölhæfasti tónlistarmaður sögunnar.

Gjöfin sem Jón bróðir gaf mér olli mér miklum vonbrigðum en snerist upp í gleði sem sér ekki enn fyrir endann á. Lífið getur nefnilega stundum orðið áhugaverðara við að fá ekki það sem maður vill, heldur eitthvað allt annað. Og jafni maður sig á frekjukastinu er allt eins víst að við manni blasi nýr og skemmtilegri heimur, svona eins og Séð og Heyrt kappkostar að skapa í hverri viku.

Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 45. tbl., 4. nóvember 2010)

VINUR Í RAUN

Að vera vinur í raun er ekki klisja, heldur er vinátta eitt það dýrmætasta sem einstaklingur getur öðlast; sönn vinátta annars eða annarra fylgir manni í gegnum allt lífið og gæðir það meiri dýpt og tilgangi.

Það er ekki hægt að kaupa sanna vináttu, sama hversu mikið fé er í boði – það vita allir sem hafa kynnst sannri vináttu.

Og vináttan er dýrmætust þegar erfiðleikar steðja að, hvort sem um ræðir á barnsaldri, unglingsaldri eða á fullorðinsárum. Og þá skiptir ekki máli hver vandinn er; sannur vinur yfirgefur ekki vin sinn í raun – svoleiðis gera sannir vinir bara alls ekki.

Erfiðleikarnir sem ég minntist á eru prófsteinn sannrar, raunverulegrar vináttu. Þegar eitthvað bjátar á kemur í ljós hver er sannur vinur í raun og hver ekki – það hef ég í það minnsta reynt og margir aðrir sem ég þekki vel. Sumir átta sig nefnilega ekki á því að það er mikill munur á sannri vináttu og kunningsskap, sem er alls ekkert slæmur, en einfaldlega langt frá því að vera alvöruvinátta. Hins vegar getur kunningsskapur snúist upp í sanna vináttu, sem betur fer. Og vinátta getur líka, því miður, eyðilagst af ýmsum völdum.

En ég segi hiklaust: Aldrei að afskrifa vin þinn. Vinir rífast og slást, talast ekki við í langan tíma og hugsa oft hvor öðrum þegjandi þörfina. Svo líður tíminn og þoka gleymskunnar færist yfir og afmáir deilumálin sem voru í raun aldrei neitt neitt. Svo næst þegar vinirnir sem voru að rífast hittast eftir langan tíma er eins og ekkert hafi ískorist og tíminn staðið kyrr; andartakið verður nútíð, framtíð og fortíð í einni svipan.

Vinátta er djúp og kemst aldrei í tísku og fer heldur aldrei úr tísku. Vinátta er.

Vinir hvorki velja hvor annan né yfirgefa hvor annan; djúp vinátta er tengsl sem verða ekki rofin, og gera lífið skemmtilegra, eins og við hér á Séð og Heyrt kappkostum að gera nú sem aldrei fyrr.

Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 44. tbl., 28. október 2010)

ER BOB DYLAN EINHVERFUR?

Las viðtal við leikstjórann Friðrik Þór Friðriksson, sem slegið hefur í gegn á nýjan leik hérlendis sem erlendis með kvikmyndinni Mömmu Gógó og heimildarmyndinni Sólskinsdrengnum, þar sem umfjöllunarefnið er einhverfa.

Í áðurnefndu viðtali vill Friðrik Þór meina að mesti skákmaður allra tíma, ásamt Garry Kasparov, Bobby Fischer, hafi verið einhverfur. Hann nefndi einnig tónlistarmanninn Bob Dylan; að ýmislegt í fari hans bendi til einhverfu.

Hvað ætli hefði gerst hefðu þessir tveir risar á sínu sviði fengið greiningu og meðferð á ungaaldri? Hvernig persónuleikar hefðu þeir orðið? Gaman að velta því fyrir sér.

Ekki misskilja mig, framfarir í læknavísindum eru hið besta mál, en það er mitt mat að við eigum að fara varlega í greiningum á ungum börnum og leyfa persónuleikum þeirra að þróast og þroskast þótt þeir séu kannski aðeins öðruvísi eða sérstakari en þeir sem normin best fylla. Við eigum að hugsa málið vandlega áður en börn eru sett á lyf.

Það er ánægjulegt að fylgjast með sögunni af drengnum í heimildarmynd Friðriks Þórs – hvernig hann tekur framförum, og frábært að þeir sem eru virkilega mjög einhverfir, en eru ekki einungis með einkenni einhverfu, fái þá hjálp sem þeir eiga skilið og auðgar líf þeirra.

En ekki hefði ég viljað að Bob Dylan hefði verið öðruvísi en hann er. Þá væru kannski lög eins og Stuck Inside of Mobile with the Memphis Blues Again, Jokerman og Lay Lady Lay ekki til. Og þó að ég ætli frænda mínum, Kjartani Sveinssyni, og félögum hans í Sigur Rós ekki einhverfu, er þó margt galnara en að þeir séu með snert af henni; í það minnsta er eitthvað öðruvísi við þá hljómsveit en nokkra aðra í alheimi, sem hefur gert það að verkum að þeir hafa búið til alla þá dásamlegu tóna sem þeir hafa gert. Og þannig, eins og Bobby Fischer og Bob Dylan, gert með sköpun sinni lífið skemmtilegra.

Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 43. tbl., 21. október 2010)

BRÉF TIL LEIKARA

Fyrir ellefu árum var ég á leið heim til mín eftir ljúfan kvöldverð á veitingastað í miðbænum með konu minni sem þá var ófrísk að okkar fyrsta barni.

Þetta var vetrarkvöld, dimmt og kalt úti, snjókoma, rok og hálka.

Allt í einu stöðvast bíllinn okkar við umferðarljós á Hverfisgötunni og hann vill alls ekki fara í gang á nýjan leik, enda orðinn lúinn eftir langa ferð.

Út úr bílnum fyrir aftan okkur stekkur maður - ljúfmennskan uppmáluð og býður fram aðstoð sína; hjálpar mér að ýta sofandi bílnum upp á gangstéttina og spyr hvort við séum með síma, annars geti hann lánað okkur sinn. Þessi maður er landsfrægur leikari og er þarna eflaust að koma beint af sýningu í leikhúsinu neðar í götunni.

Ég segi honum að við séum bæði með síma og þakka honum kærlega fyrir aðstoðina, hún sé vel þegin.

Ég og konan mín hinkrum stutta stund í bílnum áður en leigubíllinn sem við hringjum á kemur og sækir okkur. Tölum um hvað fólk sé misjafnlega hjálpsamt og hvað maður sé alltaf þakklátur fyrir veitta aðstoð í erfiðum aðstæðum. Að fleiri mættu nú vera eins og þessi ljúfi leikari.

Mörgum árum síðar lágu leiðir mínar og þessa leikara saman en þá á allt annan hátt, á allt öðrum forsendum. Hann enn þá leikari en ég í hlutverki blaðamanns. Flest sem tengdist því máli var umdeilt, svo ekki sé meira sagt.

Þá gleymdi ég að þakka honum fyrir hjálpina ellefu árum áður, mundi það ekki fyrr en nú.

Allir geta gert mistök; lífið er fullt af þeim. Það er ekkert að því að viðurkenna þau og biðjast afsökunar; ég veit það nú.

Og oft má satt kyrrt liggja.

Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 42. tbl., 14. október 2010)

KRAFTUR ALMENNINGS

Það var mögnuð tilfinning að ganga um Austurvöll á mánudagskvöldið, þegar Jóhanna Sigurðardóttir flutti stefnuræðu sína, og skynja og bókstaflega sjá þunga undiröldu almennings í landinu brjótast upp á yfirborðið í annað sinn á tæpum tveimur árum.

Í Búsáhaldabyltingunni var markmiðið að koma ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar frá, og það tókst á skömmum tíma.

Við tóku Vinstri-grænir og höfðu með sér Samfylkinguna og sú ríkisstjórn hefur haft eitt og hálft ár til að taka rækilega til hendinni. Mótmælin á mánudagskvöldið segja með áþreifanlegum hætti að sú tiltekt hafi ekki tekist sem skyldi, og reyndar langt frá því, og almenningur vill breytingar; núverandi stjórn burt og að öll áhersla verði lögð á að hjálpa almenningi en ekki bönkunum og öðrum lánastofnunum.

Og er það líka eðlileg krafa – hin svokallaða skjaldborg sem slá átti um heimilin er hvergi sjáanleg og hefur aldrei verið sjáanleg. Frekar mætti tala um verndun lánastofnana, jafnvel friðun. Og það er einfaldlega eitthvað mikið rangt við það.

Þegar núverandi ríkisstjórn fer frá og ný tekur við völdum verða vonandi sömu leikendurnir og voru á stóra sviðinu á Alþingi fyrir hrun á bak og burt. Fólk með spillingarstimpil úr viðskiptalífinu á ekki að koma nálægt stjórn landsins frekar en þeir sem voru í ríkisstjórn fyrir hrun. Það er eðlileg og skýlaus krafa og í takt við það sem maður skynjaði í mótmælunum á Austurvelli þetta fallega mánudagskvöld.

Þegar fólkið í landinu rís upp getur engin ríkisstjórn haldið því niðri. Kraftur almennings er töfrum líkastur, loksins þegar hann spyrnir við fótum og þá fara stjórnmálamennirnir fyrst að hlusta og gera lífið aðeins betra og skemmtilegra, eins og við á Séð og Heyrt leggjum svo mikla áherslu á.

Svanur Már Snorrason

(Leiðari Séð og Heyrt, 41. tbl., 7. október 2010)

Maðurinn á bak við byltinguna: Samuel Phelps og byltingin á Íslandi 1809

Inngangur
Í þessari ritgerð er ætlunin að skoða nokkra þætti byltingar Jörundar hundadagakonungs sem hann og liðsmenn hans gerðu hér á landi sumarið 1809, aðdraganda hennar og aðstæður í Evrópu á þessum tíma sem urðu þess valdandi að Jörundur náði völdum um sinn. Ekki verður fjallað beint um byltinguna eða framkvæmd hennar, heldur skoðaður aðallega þáttur Samuels Phelps sápukaupmanns. Hann virðist hafa átt meiri þátt í byltingunni en flestir gera sér grein fyrir. Þótt oft hefði ég heyrt um Jörund talað og atburðina hér á landi í kringum hann þá hafði ég aldrei heyrt minnst á Samuel Phelps hvað þá heldur að hann hefði átt stóran þátt í atburðunum. En eftir lestur heimilda kom í ljós að Samuel Phelps var í raun aðalmaðurinn á bak við allt bramboltið. Að vísu var það í gegnum Jörund sem Phelps og hans fyrirtæki fréttu af miklum tólgarbirgðum á Íslandi, og tók hann þá ákvörðun um að leggja í verslunarferð til Íslands, og það var hann sem bar hitann og þungann af því ævintýri sem hún olli. Þótt byltingin sé kennd við Jörund voru það hagsmunir Phelps og fyrirtækis hans sem komu henni af stað. Út frá þessum upplýsingum er ætlunin að skoða þátt hans nánar, þá verður einnig sagt aðeins frá þeim ástæðum sem urðu þess valdandi að Jörundur kom inn í málið, og lítillega greint frá afdrifum þeirra Phelps.

Ástandið í Evrópu
Á síðasta fjórðungi 18. aldar og allt til ársins 1814, þegar styrjöldum Napóleons lauk, má kalla að í Evrópu hafi geisað stríð. Upphafið að þessum átökum má rekja til þátttöku Frakka, árið 1778, til stuðnings frelsisbaráttu Bandaríkjanna, en sú barátta var háð við Englendinga og lauk með ósigri þeirra.
Í þessum styrjöldum voru það einkum Englendingar og Frakkar sem bárust á banaspjót, en þó var það svo að áður en hildarleiknum lauk, má segja að flestar ef ekki allar álfunnar hafi á einn eða annan hátt tekið þátt í þessum styrjöldum. Þar sem þessi átök Breta og Frakka snerust mikið um verslun og siglingar komu þau óhjákvæmilega illa við kaunin á mörgum þjóðum, en að sjálfsögðu verst við eyþjóðir eins og Íslendinga sem byggðu mikinn hluta afkomu sinnar á verslun við meginlandið, einkum þó við Dani. Danir reyndu eins og þeir gátu að halda sér utan við ófriðinn, enda reyndist það svo af ýmsum ástæðum að stríðsreksturinn hafði örvandi áhrif á verslun þeirra þjóða sem tókst að halda sér hlutlausum. 1)
Af ýmsum ástæðum, er hér verða ekki raktar, reyndist Dönum ógjörningur að halda hlutleysi sínu í átökum þessara stóru og voldugu þjóða og árið 1807 gengu þeir til liðs við Frakka. Þar sem Bretar voru mikið sjóveldi gátu þeir haldið uppi öflugu hafnbanni gagnvart Frökkum og bandamönnum þeirra.
Hafnbannið gerði það að verkum að Danir gátu hvorki haft mikið stjórnmálalegt samband við skattlöndin sín þrjú í Atlantshafi, Ísland, Grænland og Færeyjar, hvað þá heldur haldið uppi verslun við þau svo nokkru næmi. 2)

Íslensk kaupför hertekin
Þar sem samgöngur milli landa voru strjálar og erfiðar á þessum tímum þá bárust fregnir um stríðsatburði ekki til Íslands fyrr en löngu eftir að atburðirnir áttu sér stað. Um haustið 1807 sigldu kaupmenn héðan til Danmerkur, eins og venja var, grunlausir um ófriðinn milli Dana og Englendinga. 3) Afleiðingin varð sú að Englendingar hertóku átján kaupskip frá Íslandi, en það var um það bil tæpur helmingur þeirra skipa sem sigldu til Íslands árið 1807. 4)
Meðal þessarra skipa var, De to söstre, sem var í eigu Bjarna riddara Sívertsen. Skipið var fært til hafnar í Leith í Skotlandi. Með í för á því skipi var Magnús Stephensen háyfirdómari, en Englendingar leyfðu honum að halda för sinni áfram til Kaupmannahafnar. Þegar Magnús kom þangað skrifaði hann bréf til Sir Josephs Banks og bað hann um að koma Íslendingum til aðstoðar því að hungursneyð væri yfirvofandi ef landið fengi engan aðflutning. Jafnframt bað hann Banks um að hlutast til um að skipin yrðu sem fyrst leyst úr haldi og að Ísland yrði undanþegið hafnbanninu. 5) Sir Joseph Banks var á þessum tíma einn af nafnkenndustu mönnum bresku krúnunnar og átti meðal annars sæti í verslunarstjórnarráði Breta. Aukinheldur var hann mikill vinur Íslendinga og var vinátta hans í garð lands og þjóðar afleiðing af ferð hans til Íslands árið 1772. Í þeirri ferð urðu þeir miklir vinir hann og Ólafur Stephensen, faðir Magnúsar, og hélst sú vinátta meðan báðir lifðu. 6)
Banks tók bón Magnúsar mjög vel og það var fyrir milligöngu hans sem nokkrir Íslandskaupmenn, sem verið höfðu um borð í herteknu kaupskipunum, fengu leyfi til að fara til London og flytja mál sitt fyrir bresku ríkisstjórninni og beiðast þess að fá skip sín laus úr haldi.
Þessi málaumleitan bar tilætlaðan árangur og skipunum var sleppt í júní 1808, þó með því skilyrði að eigendur þeirra keyptu bresk leyfisbréf er heimiluðu þeim kaupsiglingar milli Danmerkur og Íslands með viðkomu í breskum höfnum. Þrátt fyrir þetta varð sú reyndin að ekkert kaupskip sigldi til Íslands sumarið 1808 og aðeins eitt um haustið. Segir þetta meira en mörg orð um þá erfiðleika sem fólust í því að halda uppi verslun við Ísland á þessum tíma. 7)

Jörundur og Phelps koma til sögunnar
Það var svo í byrjun vetrar 1808-9 að Bjarni Sívertsen hitti í London danskan mann að nafni Jörgen Jörgensen, seinna betur þekktan sem Jörund hundadagakonung. Hafði Jörgensen verið skipstjóri á dönsku víkingaskipi (Privateer), sem Bretar höfðu hertekið og því var hann, þegar þeir hittust, breskur stríðsfangi, en fékk að ganga laus gegn drengskaparheiti um að yfirgefa ekki England. Bjarni sagði Jörgensen frá því að mikið feitmeti væri til á Íslandi sem landsmenn væru fúsir að selja í skiptum fyrir annan varning og virðast þessi tíðindi jafa vakið eftirtekt og áhuga hans, enda varð þessi tólgarfrétt kveikjan að Íslandsferð Jörgensen og upphaf þeirra frægu atburða sem í kjölfarið sigldu.
Tólgarbirgðir Íslendinga á þessum tíma urðu sem sé upphafið að byltingunni og næsta skrefið í rás atburðanna var það að Jörgen hitti fyrir tilviljun James Savignac, sem var starfsmaður hjá sápufyrirtækinu Phelps, Troward og Bracebridge, en þessu fyrirtæki vantaði einmitt sárlega feiti til sápuframleiðslu. Jörgensen sagði Savignac frá miklum feitmetisbirgðum Íslendinga og að þar myndi vera gott tækifæri til verslunar því að landsmenn liðu fyrir mikinn vöruskort sem væri afleiðing af stríðsrekstrinum. 8) Verður nú afleiðing tólgarfréttarinnar sú að fyrirtækið ákveður að reyna að fá leyfi fyrir verslunarleiðangri til Íslands með tólgarkaup í huga. Einn eigenda sápufyrirtækisins, Samuel Phelps, leitaði stuðnings verslunarmálaráðuneytisins við þessa hugmynd og ennfremur ræddi hann málið við Sir Joseph Banks og falaðist eftir stuðningi hans, en Banks var meðlimur í trúnaðaráði konungs og að auki mikill áhugamaður og sérfræðingur um málefni Íslands, eins og áður er fram komið. Stuðningur þessi var auðfenginn því Bretum var mikið í mun að finna nýja markaði vegna hafnbanns Napóleons.

Bretar samþykkja verslun
Það var svo þann 29. nóvember 1808 sem leyfisbréf trúnaðaráðsins var afhent fyrirtækinu Phelps, Troward og Bracebridge. Í bréfinu er þeim félögum leyft að sigla einu skipi til Íslands í þeim tilgangi að versla við landsmenn. Jörgensen var ráðinn fararstjóri fyrir tilstuðlan Banks og Savignac var með í för sem verslunarfulltrúi Phelps. 9) Þeir Banks og Jörgensen höfðu kynnst árið 1806 vegna sameiginlegs áhuga á Suðurhafseyjum enda höfðu þeir báðir komið þangað. 10)
Skip Phelps hét Clarence og komu þeir félagar Jörundur og Savignac á því til Hafnarfjarðar þann 10. janúar 1809. Koma skipsins var nýlunda á þessum árstíma, 11) en þó fremur vegna hins að verslun við ensk skip braut í bága við úrskurð sem kveðinn var upp með tilskipun frá 13. júní 1787. Í úrskurði þessum sem innleiddi fríverslunina segir meðal annars þetta: ,,Alls engin bein verslun má fara fram milli Íslands og útlanda,” það er að segja annarra en Danmerkur. 12)
Íslensk stjórnvöld voru því ekki á þeim buxunum að versla við Savignac og félaga, en þó tókst þeim að knýja fram verslunarsamning sem undirritaður var þann 19. janúar. Verslunin gekk þó ekki sérlega vel, aðallega vegna þess að kauptíðin hófst ekki fyrr en í júní, en þó leist þeim félögum vel á verslunarmöguleikana. Var því ákveðið að Jörgensen skyldi snúa aftur til Englands til að skýra frá gangi mála, en Savignac skyldi verða eftir á Íslandi til að gæta varningsins. 13) Þegar Jörgensen var búinn að skýra ytra frá aðstæðum og málavöxtum á Íslandi ákvað fyrirtæki Phelps að sækja um leyfi til að senda tvö önnur skip til Íslands næsta sumar til verslunar og var það auðsótt mál. – Og svo vel leist þeim á málið að sjálfur Samuel Phelps ákvað að veita leiðangrinum forystu
Rétt áður en skip þeirra lögðu úr höfn, eða þann 11. júní, kom herskipið Rover undir stjórn Francis John Nott til Hafnarfjarðar. Savignac hafði þegar í stað samband við Nott og rakti fyrir honum raunir sínar. Trampe greifi stiftamtmaður var nýlega kominn til Íslands eftir tveggja ára dvöl í Danmörku. Það fyrsta sem hann gerði eftir komuna hingað var að ógilda samninginn frá 19. janúar og hengja upp tilkynningu þar sem öll verslun við Englendinga er bönnuð og hver sem brjóti það boðorð skuli gjalda með lífi sínu. Þegar hér var komið hafði Trampe fest kaup á skipinu Orion í þeim tilgangi að græða á verslun við Landann og af þeirri ástæðu kærði hann sig lítið um samkeppni frá Bretum. Savignac bað Nott um hjálp breska herskipsins og á það félst Nott, enda hafði hann um það fyrirmæli að vernda Íslandsverslunina. Var nú Trampe neyddur til, í krafti hervalds, að undirrita nýjan kaupsamning sem fól í sér frjálsa verslun milli Íslands og Bretlands. Samningurinn var undirritaður 16. júní og að því loknu sigldi Nott á braut.

Phelps fremur valdarán
Skip Phelps Margaret and Ann og Flora fóru af stað frá Englandi í byrjun júní. Phelps hafði útvegað fyrrnefnda skipinu víkingaleyfi, 14) sem þýddi að það mætti berjast við óvinaskip og ætti rétt á launum ef það sigraði. 15)
Þann 21. júní kom Margaret and Ann til Reykjavíkur og þá var ennþá uppi tilkynning Trampes um verslunarbann við Breta að viðlagðri dauðarefsingu, en samningurinn sem hann hafði gert við Nott var hvergi sjáanlegur.
Liðu nú fjórir dagar og enn var auglýsingin um samninginn óbirt og ekkert benti til þess að það myndi gerast. Kauptíðin var hafin, en enginn þorði að versla við Phelps og félaga, enda voru menn að sjálfsögðu hræddir við danska yfirvaldið. Af þessu hlutu Phelps og félagar að álykta að Trampe ætlaði sér alls ekki að standa við samninginn. Málið sneri því þannig við þeim Phelps og félögum að Íslendingar þyrðu ekki að versla við þá og þar að auki lá farmur Clarence óhreyfður í vöruhúsi í Reykjavík, en Flora rétt ókomin til landsins með fullan farm. Mátti nú Phelps ekki til þess hugsa að snúa heim tómhentur, enda skiljanlegt eins og í pottinn var búið. Í þessu örlagaríka máli stóðu öll spjót á honum: það er hann sem stendu fyrir leiðangrinum, það er hann sem er hæstráðandi og það er hann sem hefur lagt mest undir varðandi þessa verslun. Nú var Nott sjóliðsforingi fjarstaddur og miðað við aðstæður, samkvæmt öllu ofantöldu, var ekki um annað að velja en að knýja Trampe á einhvern hátt til að leyfa frjálsa verslun.
Þótt Trampe hefði gert samninginn nauðugur gat það ekki talist annað en samningsbrot, frá sjónarmiði Phelps, að hann sat á samningnum og birti hann ekki almenningi. Í þessari kreppu sá Phelps sitt óvænna og því lét hann til skarar skríða 25. Júní 1809. Þann dag fóru kaupmennirnir, ásamt nokkrum sjómönnum, vopnaðir sverðum, til heimilis Trampe og handtóku hann og leiddu í allra augsýn til skips. Íslendingar hreyfðu hvorki legg né lið honum til varnar. Því næst voru þau boð látin út ganga að verslun Íslendinga væri frjáls samkvæmt samningi Notts og Trampe.
Þetta bar tilætlaðan árangur því að eftir þessa atburði gekk verslunin eins og í sögu.
Af framansögðu er ljóst að Phelps var maðurinn á bak við valdaránið, en hann vissi að breskum þegnum var ekki heimilt að setja á stofn stjórn í erlendu ríki án samþykkis breskra yfirvalda. Kom það því í hlut Jörgensens, sem ekki var breskur þegn, að fara með stjórn landsins og það var hann meira en fús til að gera. 16) En þrátt fyrir að Phelps telji sig vera í rétti með þessar gerðir sínar er hann það samt sem áður ekki að fullu því að samningurinn við Phelps var gerður í krafti hervalds og Trampe gat ekki annað en undirritað hann þótt það væri honum þvert um geð. Phelps var hér vissulega á mjög gráu svæði, hann studdi lögbrot og var hernaðarlegur bakhjarl Jörgensens, sem hafði brotið skilyrði sín sem stríðsfangi, en eins og áður hefur komið fram gekk hann laus gegn því drengskaparheiti að yfirgefa ekki England.
Bylting hafði verið gerð og Jörgensen tók við völdunum, en það var í raun sápukaupmaðurinn Samúel Phelps sem var maðurinn á bak við ævintyrið. Skortur á feitmeti og tólg var upphafið að þessu öllu, en ekki fyrirfram skipulagt ráðabrugg Jörgens Jörgensens, eins og flestir Íslendingar hafa haldið hingað til.

Jones kemur til Reykjavíkur
En Adam var ekki lengi í paradís, því þann 14. ágúst kom breska herskipið Talbot, undir stjórn Alexanders Jones, til Reykjavíkur og hafði tekið við hlutverki Rover að vernda Íslandsverslunina. Jones leist ekki alls kostar á stöðu mála, og taldi að þeir Phelps hefðu með aðgerðum sínum ekki einasta brotið bresk lög heldur einnig alþjóðalög. Taldi hann öruggt að breska stjórnin myndi ekki fallast á valdarán sápukaupmannsins og því tók hann þá ákvörðun að binda endi á það. Í kjölfarið var þeim bræðrum, Magnúsi, háyfirdómara í Landsyfirréttinum, og Stefáni Stephensen, amtmanni í Vesturamtinu, falin stjórn Íslands til bráðabirgða, en þeir bræður gengu Trampe næst að völdum og virðingu. 17)
Þann 25. ágúst héldu embættismenn í Reykjavík Jones góða veislu. Sama kvöld héldu þeir Phelps og Jörgensen á brott áleiðis til Bretlands, og var Trampe í för með þeim sem stríðsfangi. Það bar til tíðinda að eldur kom upp í skipi Phelps, Margaret and Ann, skammt undan Reykjanesi, en Jörgensen, sem var á Orion, skipi Trampe, tókst með miklu snarræði og hugdirfsku að bjarga öllum mönnum á hinu brennandi skipi og þurftu þeir að snúa aftur til Reykjavíkur. 18) Þegar þangað var komið bauð Phelps Trampe frelsi en hann vildi ekki þiggja það, því hann vildi ólmur komast til Bretlands og kæra byltinguna og láta málið koma fyrir bresku ríkisstjórnina. Tók hann sér far með breska herskipinu Talbot en Jörgensen og Phelps sigldu með Orion. Þeir komu til Englands seinni hluta septembermánaðar.

Afdrif Phelps og Jörundar
Um miðjan október var Jörgensen handtekinn og varpað í fangelsi; ástæðan fyrir handtökunni var sögð sú að hann hefði brotið drengskaparheit sitt er hann yfirgaf England og fór til Íslands. Þetta var að vísu alveg réttmætt, en Jörgensen stóð alltaf í þeirri trú að sú fangavist sem hann í kjölfarið mátti þola væri fyrst og síðast vegna hlutdeildar hans í valdaráninu. Það var enginn annar en Trampe sem vakti athygli fangaskrifstofunnar á þessu broti Jörgensens. 19)
Jörgensen var ekki nema ellefu mánuði í fangelsi vegna þessa, en varð þó að halda til í bænum Reading næstu tíu mánuðina þar á eftir. Hann var bæði sár og reiður yfir málsmeðferðinni og þess vegna ákvað hann að segja frá byltingunni eins og hún kom honum fyrir sjónir. Skrifaði hann sögu byltingarinnar þrisvar sinnum og hélt því fram að hann hefði aðeins ætlað að láta gott af sér leiða, því að markmið hans og þeirra félaga hefði alltaf verið það að frelsa Íslendinga undan harðræði Dana. Hann sendi Banks eintak af sögu sinni, en honum þótti útgáfa ekki ráðleg, fannst margt í bókinni jaðra við meiðyrði. Hefur því samtímalýsing sögu byltingarinnar í útgáfu Jörgensens sjálfs aldrei birts á prenti og er það miður.
Æviferill Jörgensens var óvenjulegur og litríkur og hann er í vitund þeirra sem telja sig eitthvað til hans þekkja ævintýra- og þjóðsagnapersóna. Á Íslandi hefur hann verið þekktur og umtalaður og notið mikilla vinsælda, enda kom hann Dönum í koll þótt sjálfur væri hann danskur. Fljótlega eftir þessa atburði gerðist hann njósnari fyrir breska utanríkisráðuneytið og ferðaðist víða um sem slíkur. Sjálfum sér var hann slæmur því að hann varð bæði spilafíkill og áfengissjúkur og steypti sér í miklar skuldir og lenti þess vegna oft í fangelsi. Árið 1825 var hann sendur sem fangi til eyjarinnar Tasmaníu sem er undan suðurströnd Ástralíu; þar lifði hann fjölbreyttu lífi, meðal annars sem blaðamaður, landkönnuður og lögregluþjónn. Hann lést árið 1841 eftir viðburðarríkari ævi en flestir geta vænst. 20)
Phelps, líkt og Jörundur, fór illa út úr þessu íslenska ævintýri og tapaði stórfé og olli því mestu brunaóhappið. Hann stóð í tvennum málaferlum haustið og veturinn 1809. Hin fyrri voru vegna hertöku ,Orions, skips Trampe, en hin seinni voru við tryggingarfélag vegna bruna Margaret and Ann. Phelps tapaði báðum þessum málum. Trampe var dæmt skip sitt á ný, en áætlað tap sem Phelps varð fyrir vegna skipsbrunans var að mati hans sjálfs nálægt 45000 pundum. 21)
Phelps hafði þó enn áhuga á Íslandsverslun þrátt fyrir allt sem á undan var gengið. Vorið 1810 sótti hann um verslunarleyfi við Íslendinga og vildi jafnframt fá skipaðan ræðismann á Íslandi til að gæta hagsmuna breskra þegna. Með tilliti til þess var ekki skynsamlegt að eiga í málaferlum við Trampe eða verðandi viðskiptavini á Íslandi. En þar sem Phelps hafði orð á sér fyrir að vera heiðarlegur og góður maður sáu stjórnvöld ekki ástæðu til að halda málsókn gegn honum til streitu ef hann gæti náð sáttum við Trampe og Íslendinga. Það var svo þetta sama vor að skip Phelps, Elbe, sigldi til Íslands með verslunarstjórann Micahael Edwin Fell innanborðs. Honum var falið það hlutverk að endurgreiða allt sem tekið hafði verið sumarið áður, en vörur í verslunum og birgðaskemmum danskra kaupmanna höfðu þeir félagar gert upptækar. Að auki þurfti að greiða bótakröfur sem komnar voru frá íslenskum mönnum og var það ýmislegt sem þeir kröfðust.
Að þessu afstöðnu tilkynnti Magnús Stephensen dönskum yfirvöldum að Phelps hefði greitt kaupmönnum á Íslandi allt það sem þeir höfðu krafist. 22)
Phelps sendi þrjú skip til Íslands árið 1810, en aðeins eitt skip árið eftir, en ekkert árið 1812. Árið 1813 gerðist John Parke ræðismaður Breta, en hann var umboðsmaður sápufyrirtækisins og gerði upp verslunina hér. Var þar með lokið verslunarsögu hins dugmikla og ágæta manns, Samuels Phelps á Íslandi . Um ævi hans eftir þetta er ekki mikið vitað, en íslenskar heimildir segjsa hann hafa orðið gjaldþrota, en engin opinber staðfesting hefur þó fengist um það. Hann hafði gengist undir alvarlega skurðaðgerð sumarið 1810 og um haustið freistaði hann þess aftur að fá bætur vegna skipsbrunans, en þau urðu málalok að hann fékk þær engar. 23)
Íslandsævintýri Phelps varð honum ekki ferð til fjár og heldur ekki til frægðar því að Jörgensen fékk alla frægðina og athyglina bæði lífs og liðinn, að minnsta kosti að því er Íslendinga snertir. Sagan getur stundum virst ósanngjörn og tilviljanir og viðhorf geta ráðið því hvort eitthvað geymist eða gleymist. Hér var Phelps í aðalhlutverki atburðanna, þótt ekki hafi hann fengið samið um sig leikrit eins og Jörgensen, sem sennilega hefði aldrei komið til Íslands ef Samuel Phelps hefði ekki komið til sögunnar.

Niðurstöður
Bylting Jörundar hundadagakonungs er atburður sem flestir Íslendingar kannast við úr sögu þjóðarinnar, enda er hún eina byltingin sem gerð hefur verið hér á landi. Þótt atburðir þessir árið 1809 hafi verið stórpólitískir og jafnvel hafi litlu munað að Ísland yrði hrifsað undan dönsku krúnunni og orðið eign bresku krúnunnar þá virðist aðdragandi þeirra og saga vera tilviljunum háð frá upphafi til enda. Engar áætlanir voru gerðar um valdarán þótt það væri framið. Valdaránið var einungis viðbrögð metnaðarfullra og kappsamra manna sem ekki vildu una því að verða reknir á brott með skip full af vörum sem landsmenn þörfnuðust sárlega. Hefðu hin dönsku yfirvöld og danskir kaupmenn á Íslandi tekið þeim Jörundi og Phelps og liðsmönnum þeirra af velvild og skilningi þá hefðu þessir atburðir aldrei orðið . Á þessum tíma gátu Danir ekki fullnægt þörfum Íslendinga fyrir verslun vegna stríðsástandsins í Evrópu og greifinn og stiftamtmaðurinn Trampe virðist hafa látið sig litlu varða um hag og velferð landsmanna, en hugsað þeim mun meira um eigin hag og völd sem virðast hafa verið honum eitt og allt.
Niðurstöður þessarar greinar leiða í ljós miklu fremur tilviljanir en meðvituð og skipuleg pólitísk framrás atburðanna. Það var tilviljun að Bjarni Sívertsen hittir Jörgensen og hið sama réði því að Jörgensen hitti James Savignac samstarfsmann í fyrirtæki Phelps og ekki var það síður heppilegt að Sir Joseph Banks hafði farið til Íslands og orðið hrifinn af landinu.
En þótt Jörgensen hafi hlotið mestu frægðina og nafngiftina hundadagakóngur þá var það fyrir tilverknað og hagsmuni sápukaupmannsins Samuels Phelps að þessi frægi verslunarleiðangur fór til Íslands og það var hann sem stóð á bak við hið örlagaríka valdarán. Þegar þeim þætti er náð er að Jörgensen komið því að í honum er meiri ævintýramaður en í hinum ábyrgðarfulla Samuel Phelps því að hugur hans og metnaður snerist fyrst og fremst um verslunina og afkomu þess fyrirtækis sem hann bar ábyrgð á heima á Englandi.

Tilvísanaskrá:

1)Þorkell Jóhannesson: Saga Íslendinga VII 28
2)Anna Agnarsdóttir: Ráðagerðir um innlimun Íslands í Bretaveldi á árunum 1785 – 1815, 5
3)Anna Agnarsdóttir: Ráðagerðir…., 21
4)Anna Agnarsdóttir: Eftirmál byltingarinnar 1809. Viðbrögð breskra stjórnvalda, 68
5)Anna Agnarsdóttir: Ráðagerðir…., 21 – 22
6)Þorkell Jóhannesson: Saga Ísl…., 294
7)Anna Agnarsdóttir: Eftirmál…, 68
8)Anna Agnarsdóttir: Eftirmál…, 68
9)Anna Agnarsdóttir: Ráðagerðir…., 30 – 31
10) Anna Agnarsdóttir: Ráðagerðir…., 28
11) Þorkell Jóhannesson: Saga Ísl…, 302
12) Helgi P. Briem: Sjálfstæði Íslands 1809, 87
13) Anna Agnarsdóttir: Ráðagerðir…., 31
14) Anna Agnarsdóttir: Eftirmál…., 69
15) Rhys Davies: Jörundur Hundadagakonungur,
ævintýri hans og æviraunir, 68
16) Anna Agnarsdóttir: Ráðagerðir…., 36 – 37
17) Anna Agnarsdóttir: Eftirmál…., 71
18) Þorkell Jóhannesson: Saga Ísl…., 323
19) Anna Agnarsdóttir: Eftirmál…., 71 - 72
20) Anna Agnarsdóttir: Eftirmál…., 91
21) Anna Agnarsdóttir: Eftirmál…., 86
22) Anna Agnarsdóttir: Eftirmál…., 88 – 89
23) Anna Agnarsdóttir: Eftirmál…., 91 - 92

Heimildaskrá:

Anna Agnarsdóttir: Eftirmál byltingarinnar 1809, viðbrögð breskra stjórnvalda. Saga 27, tímarit sögufélags, 1979. Sögufélag, Reykjavík 1979

Anna Agnarsdóttir: Ráðagerðir um innlimun Íslands í Bretaveldi á árunum 1785-1815. Saga 17, tímarit sögufélags, 1989. Sögufélag, Reykjavíkur 1989

Helgi P. Briem: Sjálfstæði Íslands 1809. Reykjavík, Hið Íslenska Þjóðvinafélag, Ísafoldsprentsmiðja, 1936

Rhys Davies: Jörundur Hundadagakonungur, ævintýri hans og æviraunir. Bókfellssútgáfan h.f., Reykjavík, 1943

Þorkell Jóhannesson: Saga Íslendinga, sjöunda bindi, tímabilið 1770-1830, Menntamálaráð og þjóðvinafélag, Reykjavík – M C M L.

Svanur Már Snorrason
(Þessa ritgerð skrifaði ég á haustönn 1994 þegar ég lagði stund á sagnfræði, skamma stund, man ekki hvað áfanginn hét, en ég fékk mjög gott fyrir ritgerðina).