Hin eilífa hringrás sköpunar og eyðileggingar

Til örlítillar athugunar og umfjöllunar er hér smásagan Undir Eldfjalli eftir Svövu Jakobsdóttur sem er að finna í samnefndri bók sem kom út árið 1989 hjá Forlaginu og inniheldur sex smásögur.

                                                                        I

Hjónin, Gerður og Loftur, sem komin eru á efri ár hafa nýlega fest kaup á landskika sem er rétt undan eldfjallinu fræga, Heklu; - þau hafa hugsað sér að græða skikann upp og byggja sér þar bústað. Þegar sagan hefst liggja þau við í tjaldi á nýkeyptu eignarlandinu og eru að bíða eftir komu sonar síns sem heitir Yngvi og konu hans, Heiðu, og barni þeirra sem er varla meira en nokkurra mánaða gamalt. Þau bíða spennt eftir komu þeirra og áliti á þessum kaupum og virðist það skipta þau hjónin þó nokkuð miklu máli hvaða álit ungu hjónin fá á ráðagerðum þeirra og þó alveg sérstaklega eftir skoðun sonarins. Það er eins og þau vilji fá staðfestingu á því að það, sem þau ætla sér með kaupum á landinu, sé bæði gott og rétt:

Yngvi þagði svo lengi að vart var einleikið. Svo slakaði hann á einbeitingunni, svipurinn óræður, í mótsögn við léttleika raddblæsins þegar hann kvað upp dóminn: Til ills fórum vér um góð héruð. Merkikerti sagði móðir hans. Hann ætlaði þá ekki að láta neitt uppskátt. Nú yrði að draga þetta upp úr honum, hvað honum raunverulega fyndist. (13-14)

Í sögunni er fylgt sjónarhorni Gerðar og verður hún lesandanum nokkurskonar leiðarvísir í gegnum landskikann og náttúru hans og söguna sjálfa (Í fimm af þeim sex sögum sem eru í bókinni er sjónarhorn konu notað).

                                                                           II

Þegar við kynnumst persónum sögunnar og fylgjum þeim síðan um landskikann virðist sem svo að eitthvað kraumi undir niðri á milli eldri hjónanna annarsvegar og sonarins hinsvegar. Ekki þannig að það sé bein óvild þeirra í millum en eitthvað er það þó sem sækir þannig á hugann og veldur því að maður fær á tilfinninguna að eitthvað óbeint sé að, einkum og sér í lagi gagnvart Yngva, en skynjar það einnig úr huga Gerðar og Lofts. Það er einna líkast því að Yngva sé illa við þetta brölt foreldra sinna og finnist þau vera komin yfir þann aldur að vera að taka á sig nær óvinnandi verkefni þegar þau gætu og ættu frekar að una vel sínum hag heima hjá sér þar sem garðurinn er fullræktaður og aðeins þarf að halda við:

Og í svipleiftri, í sömu mund og Loftur dró hann burtu og sagðist ætla að sýna honum tætturnar, hafði Gerður séð inn í hug hans og varð undrun slegin. Sonur þeirra hafði áhyggjur af þeim! Þungar áhyggjur. Hann óttaðist að þau væru ekki fær um þetta! (16)

Kannski má segja að í vantrú Yngva á fyrirætlunum foreldra sinna felist raunsæi blandað kærleik; auðvitað vill hann þeim ekki illt, en hann metur stöðuna þó kalt: Landskikinn er örfoka svæði undir eldfjalli og þau komin á efri árin. Ef til vill finnst honum að hlutverki þeirra sem ræktenda sé lokið; hann er floginn úr hreiðrinu og búinn að koma sér ágætlega fyrir og – eins og áður er vikið að – þá er fullræktaður og fallegur garður heima fyrir hjá þeim. Hann er sjálfur byrjaður að rækta garðinn sinn, kominn með konu og barn, finnst ef til vill að nú sé sinn tími í garð genginn hvað þetta varðar, en tími kominn á þau að slaka á og njóta elliáranna sem framundan eru í kyrrð og rólegheitum. Það er eins og honum finnist þau vera að ryðjast inn í hans hlutverk – hlutverk sem hann hafði tekið við af þeim:

… hjálpi mér, hugsaði Gerður, þetta er svipurinn sem hann fæddist með … undrandi, ráðvilltur, áhyggjufullur … hvað hafði hann brotið af sér?

Og stamaði: Ég meinti bara … Ég meinti bara … Þetta er verra en ég bjóst við! (16)

                                                                         III

Gerður og Loftur eru einskonar landnemar sem horfa ekki með hryllingi til allrar vinnunnar sem framundan er heldur með tilhlökkun þess manns sem horfir bjartsýnn og jákvæður fram á veginn – burtséð frá aldri og fyrri störfum. Þau hafa gróðursett þúsund birkiplöntur og maður skynjar að áður en um langt líður verði þarna allt komið á fullt. Þau eru í raun og veru að leggja til atlögu við óblíð náttúruöflin, en það kemur fram í sögunni að fyrr á tímum hafi verið þarna gróðursælt og fallegt land sem nánast hafi þurrkast út gróðurfarslega á skömmum tíma í umbrotum náttúrunnar. Nálægð hinna óblíðu náttúruafla – eyðileggingaraflanna – virðist fremur hvetja en letja; - kannski tengist þetta hinni eilífu baráttu mannsins við náttúruna og tilraunum hans til að temja hana – ná valdi yfir henni og stjórn. En hvort heldur það er nú málið eða eitthvað annað, þá eru þau hjónin meðvituð um fallvaltleika lífsins og tengsl þess við náttúruna:

Það var blæjalogn og skafheiðríkt, einn af þessum sjaldgæfu hitabreyskjudögum sem gefur ekki á Íslandi nema fyrir einstaka náð. Aldrei gerir fólk ráð fyrir tveim þess konar dögum í röð, hvað þá þrem. Hver slíkur dagur er hinn síðasti. Nauðugur viljugur nærist því fögnuður þessara fögru daga á djúplægum grunni um fallvellti lífsins. Á morgun skellur á slagveður! (9)

En þrátt fyrir allt þetta og efasemdir Yngva eru þau ekki tilbúin að leggja árar í bát – þau vilja halda áfram að skapa og byggja upp. Þau virðast sátt við lífsbaráttuna eins og hún hefur verið og er og það er meginorsökin fyrir því að þau eru í sátt við sjálfa sig og umhverfi sitt. Sáttin við sjálfa sig veldur því að þau eru reiðubúin að takast á við ný verkefni; þau girnast ekki rólegheit og kyrrstöðu þótt komin séu nokkuð til aldurs, þau vilja lifa lífinu lifandi meðan heilsa og kraftar endast. Þannig koma þau mér fyrir sjónir, hjónin Gerður og Loftur.

                                                                     IV

Eins og áður sagði er það sjónarhorn Gerðar sem höfundur notar í sögunni; - um leið og hún fylgir Yngva og Heiðu um landskikann, þá sýnir hún lesandanum náttúruna sem er næstum því við hvert fótmál og það er greinilegt að Gerður er mjög næm á hana. Hún virðist skynja vel það líf sem þarna lifir og hún sér fyrir þá möguleika sem þarna eru fyrir hendi til starfs og ræktunar þrátt fyrir hraun og hrjóstur. Á þessum landskika ber margt fyrir augu sem vitnar um hina eilífu hringrás sköpunar og eyðileggingar:

Undir barðinu breytti landið um svip. Þar rann lækjarspræna sem spratt undan hraunbrúninni í norðri. Vöxtur lyngs og víðikjarrs á lækjarbakkanum kom á óvart og gladdi hraunþreytt augu, en handan lækjar blasti við gamalt valllendi sem hrossanálar höfðu lagt undir sig þó seigur grávíðirinn tregðaðist við. Fjær skiptust á móar og þunngrónar hraunöldur. Í fjarska, langt utan girðingar, trónaði grá melbunga alauð, yfirgefin af öllum nema þyrpingum af kolsvörtum dröngum, líkastir skessum sem dagað hefði uppi á þingi. (21)

                                                                     V

Sumir menn vilja ávallt feta troðnar slóðir og ekki taka mikla áhættu. Yngvi virðist vera einn af þeim. Þar með er ekki sagt að hann sé verri maður eða heigull því að hann hefur tekist á við nám og starf og á þar að auki góða fjölskyldu. Hann hugsar ólíkt foreldrum sínum en skoðanir hans á brölti þeirra á landskikanum jaðra við forsjárhyggju – og það er ekki af hinu góða. Honum finnst sennilega að athæfi þeirra hæfi ekki aldrinum en gleymir því að aldur er, oft og tíðum, ekki endilega mælikvarði á getu fólks. Hinar troðnu slóðir mannanna geta í sumum tilvikum snúist í andhverfu sína, til dæmis gagnvart dýrum, og orðið hið mesta hættusvæði þar sem enginn er óhultur og hættur leynast við hvert hjólfar, en geta þó um leið orðið táknrænar fyrir leit mannsins að vísum vegi og öruggu skjóli; - en sértu ósáttur við framgöngu þína, líf þitt og starf, þá ertu hvergi óhultur:

Sandlóuungarnir. Einkennilegt háttalag á þessum ungum. Þau höfðu sjálf orðið fyrir þessu. Örsmáir fuglsungar, nýskriðnir í heiminn, virtust sækja í hjólförin … eða lentu þangað óvart … og hlupu síðan langar leiðir undan bílnum, ruglaðir og sprengmóðir, riðandi á mjóum, veikburða títlunum. (11)

Texti: Svanur Már Snorrason. Ritgerð - Hugtök og heiti í almennri bókmenntafræði. Kennari: Guðni Elísson.

Breyttir tímar

Bókasafn er staður þar sem öllum á að líða vel: fullorðnum, unglingum og börnum.

Og í dag er raunin sú.

En það hefur margt breyst í áranna rás þegar að bókasöfnum kemur; þegar ég var lítill var mín tilfinning að bókasafnið væri staður fyrir útvalda; námsfólk, fræðimenn og grúskara – fullorðna. Ekki börn og unglinga.

Sem barn og unglingur var tilfinningin sú að maður væri ekki neitt sérstaklega velkominn á safnið, og það mátti hvorki heyrast hósti né stuna. Bókasafnið minnti mig oft á grafhýsi þar sem varðveittar voru bækur sem einungis fáir máttu lesa.

En batnandi mönnum er best að lifa, og í dag er staðan allt önnur og betri.

Bókasöfn í dag eru lifandi og hlýlegir staðir, öllum opnir – þangað eru allir velkomnir.

Þessar breytingar tóku sinn tíma, en sem betur fer heyra úreldar og leiðinlegar hugmyndir um bókasöfn sem stað fyrir fáa útvalda fortíðinni til.

Í dag er bókasafn ekki síst staður barna og unglinga, og þau finna það sjálf; finna að þau eru velkomin. Og þangað sækja þau líka í stórum stíl. Dvelja þar með vinum, skoða bækur og önnur gögn, sér til gamans og fræðslu.

Á bókasafninu er líka alltaf eitthvað í gangi. Í sumar, hjá okkur í Hafnarfirði, var til dæmis sumarlestur barnanna, frá júní og fram í miðjan ágúst, þar sem allir fengu umbun fyrir þátttökuna. Þar eru börn hvött til lesturs, og ekki bara þau hraðlæsu – hæglæs og lesblind börn eru hvött áfram, enda eiga þau jafnmikið erindi á bókasafnið. Og úrvalið er mikið; skáldsögur, ljóð, fræðsluefni, hljóðbækur, tímarit og teiknimyndabækur, Andrésblöð og ég veit ekki hvað og hvað. Allt sem ýtir undir aukinn áhuga á lestri er hið besta mál.

Þá er vert að geta þess að börn og unglingar eru dugleg að koma á safnið til að afla sér upplýsinga og heimilda varðandi ritgerðarskrif og önnur verkefni í skólanum. Einnig er boðið upp á sögustundir á barna- og unglingadeildinni, og leikskóla- og grunnskólakennarar eru duglegir við að koma í heimsókn með bekkina sína. Og þá er svo sannarlega líf og fjör á bókasafninu, eins og það á að vera.

Í gamla daga var stórt nei svarið við spurningunni: eiga börn og unglingar erindi á bókasöfn?

Í dag er svarið já. Já með stóru joði.

Í dag er bókasafnið ígildi góðrar félagsmiðstöðvar, og það kostar ekkert inn fyrir börn og unglinga.

Verið velkomin, öll.

Svanur Már Snorrason, þjónustufulltrúi á Bókasafni Hafnarfjarðar, rithöfundur og fyrrv. ritstj.

(Morgunblaðið, 10. september 2013)

mYnd mÁnaðarins

Sigmundur Davíð, hvað ætlarðu að gera?

Ég var ekki einn af þeim mörgu sem trúðu loforðum þínum, Sigmundur Davíð, í aðdraganda kosninganna, enda erfitt að trúa og treysta Framsóknarflokknum, flokki sem hampaði mönnum eins og Finni Ingólfssyni og Halldóri Ásgrímssyni – mönnum sem flestir vilja gleyma.

En þrátt fyrir að ég hafi ekki trúað fagurgala þínum, Sigmundur Davíð, gerðu margir Íslendingar það, og með honum vannstu ekki bara stórsigur heldur varð fagurgalinn þess valdandi að þú fórst alla leið í stól forsætisráðherra.

Að loknu leikriti eftir kosningarnar – sem flestir sáu að var bara lélegur farsi – myndaðirðu að sjálfsögðu stjórn með Sjálfstæðisflokknum, enda þægilegt að hafa góðan þingmeirihluta og fólk sem er að mestu leyti sammála þér í flestum málum. Já, kjósendur sögðu sitt og umboðið var þitt.

En hvað ætlarðu að gera, Sigmundur Davíð?

Ætlarðu að fara í sögubækurnar sem mesti svikari kosningaloforða Íslandssögunnar? Þar myndirðu tróna á toppnum í stórum og hræðilegum hópi, og þar mun þér kannski bara líða vel. Líkur sækir jú líkan heim.

Eða ætlarðu raunverulega að standa við loforð þitt um aðstoð við mörg bágstödd heimili landsins? Ertu maður orða þinna? Mér þætti gaman að sjá það, því sjálfur er ég láglaunamaður sem á í erfiðleikum með að ná endum saman um mánaðamót, og berst við að halda minni íbúð. Ætlarðu að gera eitthvað fyrir mig, þótt ég hafi ekki kosið þig?

Byrjun þín sem forsætisráðherra er sú versta og sorglegasta í sögu íslenska lýðveldisins, þrátt fyrir að í þeim efnum sé af nógu að taka. En batnandi mönnum er jú best að lifa, og best að klifa aðeins á frösunum – fall er faraheill, og allt það.

Byrjun þessi fólst í að draga öll kosningaloforðin í land og kenna gömlu stjórninni um hversu slæm staða ríkissjóðs væri; mun verri en þú áttir von á – þrátt fyrir að allar tölur væru uppi á borðinu og í raun öllum aðgengilegar. Nema þér og Bjarna Ben. Og ekki gleyma því að flokkum ykkar er hrunið alfarið að kenna – reyndu ekki einu sinni að þræta fyrir það – yrði þér einungis til minnkunar.

En aftur að byrjun þinni: Að sjálfsögðu var keyrt í gegnum þingið á ógnarhraða að gera þá vellauðugu enn vellauðugari, enda verður að passa vel upp á kvótafólkið. Það má auðvitað ekki missa spón úr aski sínum, þótt barmafullur sé.

En lítið hefur heyrst af loforðinu um lækkun skulda heimilanna – bara ekki neitt. Það loforð kom þér, Sigmundur Davíð, til valda, en ef þú stendur ekki við það verðurðu ekki lengi við völd. Almenningur mun sjá til þess.

Það er kannski ekki skrýtið að menn eins og þú og Bjarni Ben eigið erfitt með að samsama ykkur sauðsvörtum almúganum sem heldur uppi samfélaginu og bankakerfinu með hörku og dugnaði þótt lítið sé eftir í buddunni þegar búið er að borga af öllu. Þið tveir eruð moldríkir og hafið aldrei þurft að hafa neitt fyrir lífinu, og þekkið ekki basl né fjárhagsáhyggjur.

En þótt raunin sé sú er staðan engu að síður grafalvarleg fyrir ykkur og ríkisstjórnina. Í margar aldir voru Íslendingar kúgaðir og létu margt yfir sig ganga, og gera því miður enn. Hins vegar breyttist margt eftir hrun og búsáhaldabyltingin og mótmælin í október 2010 eru gott dæmi um það. Ég er hins vegar hræddur um að næsta skref í mótmælum verði töluvert öðruvísi en áður, og að við eigum eftir að horfa upp á mjög harða og jafnvel blóðuga byltingu, ef þú stendur ekki við stóru orðin, Sigmundur Davíð.

Svanur Már Snorrason þjónustufulltrúi á Bókasafni Hafnarfjarðar og fyrrv. ritstj.

(Greinin birtist í Fréttablaðinu og á Vísi, 22. ágúst, 2013)