Ef sannfæringin bilar á maður að hætta

Þröstur Helgason var um árabil einn helsti menningarpostuli landsins sem ritstjóri Lesbókar Morgunblaðsins. Hann hefur mikið velt fyrir sér lýðræðisumræðu og áhrifum nýrra miðla á reynsluheim fólks. Í viðtalinu gerir hann upp starfslokin á Morgunblaðinu og hvernig er komið fyrir blaðinu í dag.

SMS: Þú hefur fengist við að rannsaka hvernig ólíkir miðlar hafa áhrif á reynsluheim okkar. Á síðustu tveimur til þremur árum hefur sú óvenjulega þróun orðið að þorri íslensku þjóðarinnar á sér hliðarsjálf í einum og sama rafræna miðlinum, sem er Facebook. Hvaða áhrif heldurðu að þetta hafi á okkur til lengri tíma? Er hér ef til vill komin tilraun til að sameina þjóðarsjálfið á nýjan leik eftir stutt sundrunarskeið?

ÞH: „Ég sá um daginn frétt úr bresku blaði, minnir mig, þess efnis að skilnuðum hefði fjölgað vegna þess að gömul ástamál úr menntó eða jafnvel gaggó tækju sig upp við endurfundi á Fésbókinni. Þetta þykir mér alveg hreint lygilegt en fréttin er rétt lýsing á því hvaða áhrif nýir miðlar hafa, þeir breyta því í smáu og stóru hvernig við hegðum okkur, hugsum og skynjum. Nú hefur sú breyting orðið að auðvelt er að finna, eignast og efna til samskipta við vini á Fésbókinni. Fólk getur líka að vissu leyti endurskapað sig á Netinu, rafræna sjálfið þarf til dæmis ekki að vera jafnfeimið og óframfærið. Og sennilega má halda því fram að fólk sé almennt óheftara á Netinu en í veruleikanum. Það er ómögulegt að segja hvaða áhrif það á svo eftir að hafa á okkur til lengri tíma.
Og þjóðarsjálfið – tja, er það til? Er ekki þjóðin löngu horfin þótt fólkið sé hérna enn þá, eins og Kaurismäki varð að orði?“


Masokistinn þráir að vera staðinn að verki

SMS: Í þeirri netvæddu veröld sem Ísland er fer sjálfssköpun og tjáning innstu hugðarefna iðulega fram á opinberum eða hálfopinberum vettvangi. Af hverju stafar hún, þessi þörf mannsins fyrir að vera sífellt að opinbera sig? Er þetta þróun sem varð til með Internetinu eða var hún orðin til áður? Gera játningar í einrúmi eða fámenni ekki lengur sama gagn og áður?

ÞH: „Játningin hefur að minnsta kosti fengið nýja merkingu á seinni tímum. Virkni hennar hefur breyst. Það er ekki það sama að játa núna eða opinbera sig og var fyrir tíma rafrænna miðla. Á vissan hátt virðist rökrétt að álykta að þegar einkalífið sé orðið opinbert sé ekki lengur hægt að gera þennan greinarmun. Og játningin missi sömuleiðis gildi sitt þegar hún sé gerð frammi fyrir öllum, ef svo má segja. Og kannski er það raunin að auðveldara sé að játa frammi fyrir öllum en einum – þá verji fjarlægðin berskjaldaða sálina.
En maðurinn hefur, held ég, alltaf haft þessa þörf. Og hún tekur á sig ýmsar myndir. Masokistinn þráir ekkert heitar en að vera staðinn að verki, að vera afhjúpaður, niðurlægður. Á bak við þrá masokistans býr eitthvað sem sjálfsagt allir menn eiga sameiginlegt. Og sjálf játningin á sér djúpar rætur í kristinni siðfræði. Allt veitir þetta ákveðna svölun, hvort sem er á opinberum vettvangi eða prívat. Annars væri fólk ekki að þessu. Annars dreifði fólk ekki einkalífi sínu á Netinu.
En borgaralegur tepruskapur lætur ekki svo glatt undan. Hann á eftir að verða mörgum haldreipi enn um sinn og öðrum til ama og leiðinda. Verstur er hann blandaður yfirdrepsskap og hræsni.

SMS: Hvað heldurðu um arkífismann í samtímanum? Nú eigum við meira magn af heimildum og vitnisburðum um upplifanir fólks af samtímaveruleika en nokkru sinni áður í sögunni, en munu þessar heimildir koma sagnfræðingum framtíðarinnar að gagni? Munu þær yfirhöfuð varðveitast?

ÞH: „Sennilega verður það eitt af erfiðustu viðfangsefnum sagnfræðinga framtíðarinnar að vinna úr rafrænum heimildum. Þær eru að mörgu leyti allt annars eðlis en hinar handskrifuðu og prentuðu. Magnið er miklu meira. Þær geta líka fært okkur mun nákvæmari mynd af gjörðum einstaklinga, ferðum þeirra, neyslu og svo framvegis. Við ættum kannski að hafa það í huga að við skiljum eftir okkur rafræna slóð nánast hvar sem við förum, nánast hvað sem við gerum. Það verður hægt að draga upp svo nákvæma mynd af lífi okkar að skáldskapur, sem getur jú aldrei orðið jafnlygilegur og veruleikinn, gæti orðið að úreltu fyrirbæri. Það er þekkt að nýir miðlar úrelda gamla, eins og til dæmis tölvan ritvélina og stafræna myndavélin filmuna. Ef sagnfræðingar fá nægilega greiðan aðgang að lífi okkar kann það að ögra mjög viðmiðum skáldskaparins.
Við höfum þegar orðið vitni að afhjúpunarmætti rafrænna heimilda. Þær hafa verið grunnurinn að lögsóknum hérlendis sem erlendis, nýlega var til dæmis upplýst um svindl eins af hinum svokölluðu matsfyrirtækjum í fjármálaheiminum. Og skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis hefði aldrei orðið svona viðamikil og nákvæm ef ekki hefði verið fyrir rafrænar heimildir. Það er ekki síst tölvupósturinn sem kemur að gagni. Hann hefur ekki aðeins auðveldað samskipti heldur einnig aðgang annarra að þeim. Ef ég væri lögmaður myndi ég ráðleggja öllum skjólstæðingum mínum að umgangast tölvupóst eins og opinberan vettvang eða fjölmiðil. Fáir virðast hafa áttað sig á þessu.“

Fegurðin ber fólk ofurliði

SMS: Hvaða þýðingu hefur þetta nýja miðlaumhverfi fyrir lýðræðið? Er það til góðs eða ills? Umræður um samfélagsmál eru viðameiri og nákvæmari en áður hefur þekkst, til dæmis á umræðuþráðum á fréttasíðum, en eru áhrifin af þessu ef til vill ofmetin?

ÞH: „Umræður eru meiri en ég er ekki viss um að þær séu nákvæmari. Margt bendir til þess að umræðan hafi miklu frekar þynnst út. Að þetta sé meira og minna undanrenna sem berst eftir spjallþráðum og kommentakerfum. Kjarni mála er enn ræddur meðal þeirra sem hafa raunverulega yfirsýn og þekkingu á einstökum efnum. En svo virðist það hipsum haps hvort yfirsýnin og þekkingin berist til þeirra sem á endanum taka ákvörðun. Ein af orsökum hrunsins er sennilega sú að þau sem tóku ákvarðanir byggðu þær á þekkingarleysi og höfðu ekki nægilega yfirsýn, líklega illa haldin af undanrennuþambi. Að auki virðast þau ekki hafa búið við það aðhald sem almenn gagnrýnin umræða á að veita.
Hugmyndir um beint lýðræði eru byggðar á hæpnum forsendum, held ég. Þær eru illa ígrunduð rómantík fólks sem finnst það einfaldlega fallegt og rétt að almenningur fái að taka ákvarðanir um grundvallarmál. Og núna sé það orðið mögulegt vegna þess að allir hafi aðgang að öllum upplýsingum og umræðan sé orðin svo mikil og góð. Þetta er barnaskapur og það vita allir en fegurð hugmyndarinnar ber fólk ofurliði. Við erum í grunninn með mjög gott lýðræðiskerfi sem byggir á því að við ráðum okkur fulltrúa til þess að kynna sér málin sérstaklega, ræða þau og taka ákvarðanir. Þetta fólk fær – eða á að fá – aðstoð og aðhald við ákvarðanatökuna frá embættismannakerfinu, fjölmiðlunum, háskólum og öðrum rannsóknarstofnunum, svo dæmi séu tekin. Ef við viljum styrkja lýðræðið í landinu ættum við að styrkja þetta kerfi, efla Alþingi, bæta embættismannakerfið, stuðla að betri fjölmiðlun og síðast en ekki síst, byggja upp enn sterkara menntakerfi og rannsóknarstarf. Með þessu gætum við bætt umræðuna í landinu og ákvarðanatökuna og þar með lýðræðið.
Það er augljóst að allur almenningur hefur litlar forsendur til þess að taka ákvarðanir um flókin úrlausnarefni ríkisins, eins og kvótakerfi, Icesave og Evrópusambandsaðild. Sjálfur hef ég engan tíma til þess að kynna mér þessi mál til hlítar, auk þess sem ég hef ekki reynslu eða þekkingu til þess meta suma þessa hluti.
Gildismat almennings er heldur ekki gott viðmið, nema hugsanlega í undantekningartilfellum. Við sáum sorglegt dæmi um fordóma almennings í nýlegum kosningum í Sviss sem snerust um ákveðið réttindamál múslima þar í landi.Við sáum líka hvernig fór þegar almenningur var spurður álits á því hvert sé besta skáldverkið af þeim sem fengið hafa íslensku bókmenntaverðlaunin síðustu tuttugu ár. Niðurstaðan eftir netkosningu var Blái hnötturinn eftir Andra Snæ Magnason. Þótt sú bók sé ágæt þá fer því fjarri að hún sé mesta skáldverkið af þeim sem til greina komu. Hún er hins vegar sennilega sú sem hvað flestir hafa lesið enda ein vinsælasta barnabók síðustu ára. Markaðnum er ekki endilega treystandi til þess að velja besta eða réttasta kostinn. Um það eru ótal dæmi.
Opið lýðræði er delluhugmynd en það þykir því miður enn sem komið er merki um víðsýni og frjálslyndi að halda henni fram. Mér fannst það ekki til fyrirmyndar hjá Styrmi Gunnarssyni, mínum ágæta ritstjóra af Mogganum og einum harðasta talsmanni þessarar hugmyndar hérlendis, að slá um sig með slagorðum á borð við þau að það eigi að færa valdið frá flokkunum til fólksins. Hann hefði þá líka mátt nefna lobbýismann, hagsmunagæsluna og orðræðustýringuna sem fylgdi þessu fyrirkomulagi. Af því sprytti nýtt valdakerfi og í því yrði staða fólksins síst sterkari en nú.“

SMS: Þú hefur skrifað töluvert um höfundarhugtakið og hvernig það hefur breyst með nýjum félagslegum aðstæðum. Er það enn að breytast í samtíma okkar? Hvað finnst þér til dæmis um hugmyndir fólks um stafrænt frelsi?

ÞH: „Ég hef ekki svo mikinn áhuga á lögfræðilegum spursmálum um höfundinn, ef þú ert að spyrja um það. Stafrænir miðlar og stafræna frelsið, sem þú kallar svo, hefur hins vegar haft áhrif á virkni höfundarins í menningunni. Hugtök á borð við frumleika, upprunaleika og áreiðanleika, sem öll tengjast höfundarhugtakinu, hafa augljóslega aðra merkingu í þessu umhverfi. Hvernig og hvort það hefur svo bein áhrif á bókmenntirnar er annað mál og lítt rannsakað.
Reyndar eiga kenningar síðustu áratuga um eðli bókmennta að mörgu leyti betur við um nettexta og rafræna miðlun yfirleitt. Það leiðir svo hugann að því hvort hugsun fræðanna sé ef til vill mun róttækari og lengra komin en skáldskaparins. Sjálfur sæki ég hugmyndalega örvun mun meira í lestur framúrstefnulegra fræða en skáldskap. Skáldskapurinn ertir mann á annan hátt. En svo eru mörkin á milli fræða og skáldskapar alltaf að mást meir og meir út.“

Eitt mesta niðurlægingarskeiðið

SMS: Þorirðu að spá fyrir um nánustu framtíð íslenskra fjölmiðla?

ÞH: „Við lifum nú eitt mesta niðurlægingarskeið íslenskra fjölmiðla. Og það er nú ekki eins og fjölmiðlar hérlendis hafi verið á háu stigi hingað til. Það segir kannski allt sem segja þarf að DV er allt í einu orðinn álitlegasti pappírinn. DV hefur aldrei verið gott blað. Ég hef alltaf verið jafnhissa á tali um hvað Jónas Kristjánsson væri merkilegur blaðamaður og ritstjóri haldandi úti þessu lélega blaði svo árum skipti. Ég las svokallaða starfsævisögu hans sem kom út fyrir síðustu jól. Ályktunin sem Jónas dregur af ævistarfi sínu sem blaðamaður og ritstjóri er sú að blaðamenn skuli ávallt segja sannleikann og fara eftir einhverjum reglum um stíl en hann vill til dæmis að fólk skrifi ekki fleiri orð en 17 í hverri málsgrein. Þetta er sorglegt. Og vanhugsað. Um hvaða sannleika er maðurinn að tala? Og hvaða vitleysa er þetta um orðin sautján? Hvernig getur góður stíll byggst á því að telja orð? Í þessari efnisgrein eru málsgreinar sem innihalda fleiri orð en 17. Eru þær verri en hinar? Ég hef aldrei kynnst Jónasi en eftir lestur ævisögunnar, sem er vel að merkja ekkert sérstaklega vel stíluð, skil ég betur það einfeldningslega sjónarhorn sem DV hefur haft á heiminn í gegnum tíðina.“

SMS: Hvernig heldurðu að málin eigi eftir að þróast þegar lausafjárkrísa eigenda og útgefenda færist í aukana? Mun eitthvað gefa eftir?

ÞH: „Ég veit ekki hvernig hlutirnir eiga eftir að þróast á blaðamarkaði. Hann er óútreiknanlegur vegna þess að menn líta umfram allt á blöð sem valdatæki.“

SMS: Verða íslenskir fjölmiðlar framtíðarinnar markaðsmiðaðir eða pólitískir? Er hægt að vera hvort tveggja í senn?

ÞH: „Fjölmiðlar eru pólitísk fyrirbæri og í núverandi starfsumhverfi verða þeir af illri nauðsyn að vera markaðsmiðaðir.“

Á að standa á sannfæringu sinni

SMS: Og þá aðeins að Morgunblaðinu, þínum gamla vinnustað, þar sem þú vannst frá 1995 til 2009 sem blaðamaður og bókmenntagagnrýnandi, þar af ritstjóri Lesbókar frá 2001 til 2009. Af hverju heldurðu að þér hafi verið sagt upp og hvernig var staðið að því?

ÞH: Útgáfa Lesbókar var alltaf spurning um metnað, burtséð frá því hverju hún skilaði í búið. Það fjaraði undan metnaðinum síðustu misserin. Menn voru með skrýtnar og óraunhæfar hugmyndir um blaðið. Þeir héldu að það væri hægt að gera það að einhverju ungdómsblaði. Kröfur um styttingu efnis og upppoppun urðu sífellt háværari. Ég reyndi að sýna þessu ákveðinn skilning en fór mínu fram í grundvallaratriðum. Maður á ekki að hlusta of mikið á hugmyndir annarra við ritstjórn blaðs. Ef manns eigin sannfæring bilar á maður frekar að hætta. Ég hafði líka lestrartölur með mér þótt eigendur og fulltrúar þeirra í daglegri stjórnun blaðsins sæu þær ekki sömu augum og ég. Lesbók var alveg fram undir það síðasta eitt mest lesna sérblað Moggans. Lengst af var einungis Sunnudagsblaðið meira lesið. Það var í raun ekki fyrr en menn fóru að fokka í blaðinu sem lesturinn tók verulegar dífur, poppið fældi gömlu lesendurna frá. Þó ber að geta þess að lestrartölur sveifluðust jafnan talsvert innan hvers árs. Lestur er ekki síður bundinn tíma en efni og miðlum. En hvort sem fólk trúir því eða ekki þá var lesturinn þessi 8 ár á bilinu 20 til 35% sem er ótrúlegt. Sambærilegir menningarþættir á Rás 1 eru allir með minna en 5% hlustun. Samt er það aðgengilegri og auðveldari neysla en lestur dagblaðs.
Á bak við uppsögnina var sem sé metnaðarleysi og delluhugmyndir um Lesbók – það er alltaf nóg af þeim – en auðvitað einnig pólitík. Á fyrsta fundi mínum með Ólafi Stephensen eftir að hann tók við sem ritstjóri Morgunblaðsins í júní 2008 sagði hann mér að eigendur blaðsins væru mjög ósáttir við svokallaða vinstrislagsíðu Lesbókarinnar. Ég yrði að gera eitthvað í því. Þarna urðu tímamót í samskiptum mínum við ritstjóra. Styrmir Gunnarsson hafði ýjað að þessu við mig en aldrei beðið mig um að gera eitt eða neitt í því. Það var þvert á móti hluti af hans ritstjórnarstefnu að ólíkar raddir fengju að heyrast í Morgunblaðinu. Öðrum þræði var það þægilegt fyrir hann að geta bent á Lesbókina og aðrar slíkar raddir ef hann var sjálfur sakaður um að reka harða hægristefnu í blaðinu. Ég spurði Óla hvað hann vildi gera í málinu. Hann stakk upp á því að við réðum Stefaníu Óskarsdóttur sem pistlahöfund. Við gerðum það. Síðan kom hrunið. Ég tók þátt í mótmælum í janúar 2009 og skrifaði á sama tíma harðan pistil um Sjálfstæðisflokkinn á miðopnu. Tíu dögum seinna var ég rekinn og einn annar blaðamaður, Halla Gunnarsdóttir sem var þingfréttaritari. Pólitískar kvartanir höfðu líka borist um hennar störf. En auðvitað voru einhverjar fjárhagslegar ástæður fyrir brottrekstri okkar Höllu, eins og Óli sagði í ágætu spjalli okkar við uppsögnina.“

SMS: Hvernig finnst þér komið fyrir Lesbókinni í dag?

ÞH: „Lesbókin er dauð, maður. Lesbókin er dauð.“

SMS: Og hvað finnst þér um ráðningu Davíðs Oddsonar sem ritstjóra blaðsins?

ÞH: „Það er brjálæðisleg hugmynd sem segir allt sem segja þarf um það hvernig þetta þjóðfélag er. Styrmir talaði alltaf mikið um hvað góð dómgreind skipti miklu máli hjá blaðamönnum. Nú er hann pistlahöfundur hjá einum dómgreindarminnsta og versta stjórnmálamanni Íslandssögunnar.“

Lágkúran sigraði Ísland

SMS: Hvað finnst þér um menningarlega fjölmiðlaumfjöllun og fjölmiðlagagnrýni á Íslandi?

ÞH: „Þú ert aldeilis hittinn í þessum spurningum. Spjallið verður nánast tómur bölmóður.

Auðvitað er menningarumfjöllun á undanhaldi eins og allir sjá. Gagnrýni er til dæmis takmörkuð. Ríkisútvarpið eitt heldur uppi merkjunum. Og þá á ég við útvarpið. Í Ríkissjónvarpinu er eiginlega ekkert og það sem verra er er að það sem er er eiginlega verra en ekkert. Ég gagnrýndi val Egils Helgasonar á ritdómurum í Kiljuna þegar í upphafi – taldi þau Pál og Kolbrúnu vera of lík hvort öðru – en eftir að hafa fylgst með þeim síðustu misseri verð ég æ meira undrandi yfir því hvað þau hafa litla færni í bókmenntagreiningu. Þau eru jú búin að vera í þessum bransa í áratugi. Egill sjálfur er góður samtalsmaður en hann er takmarkaðri bókmenntaumfjallandi en ég hélt. Um daginn kynnti hann Cormac McCarthy með þeim hætti að áhorfendur hefðu getað haldið að þar færi lélegur b-höfundur úr Hollywood-vélinni. Hann leyfir umfjölluninni að vera á einhverju kjaftastigi. Höfundum er slátrað á forsendum aldurs, kyns og menntunar. Ég varð beinlínis hryggur eftir meðferð þeirra þremenninga á Steinunni Sigurðardóttur í vetur. Ritdómararnir bera fyrir sig fáfræði þegar þeir nenna ekki að lesa nákvæmlega. Og svo flissa þau bara að öllu saman. Sorglegast er kannski að þremenningarnir virðast eiga sér næga viðhlæjendur, að minnsta kosti ef marka má allt hrósið sem Egill fær fyrir þáttinn á Fésbókinni. Fólk heldur að þetta sé góð umfjöllun. Fólk heldur að það sé þetta sem bókmenntaumfjöllun snúist um. En þar skjátlast því herfilega.“

SMS: Af hverju eru stöndugustu blöðin í dag Séð og Heyrt, Vikan og Gestgjafinn?

ÞH: „Af því að lágkúran sigraði Ísland í góðærinu.“

SMS: Hvað finnst þér um ástandið í íslenskum samtímabókmenntum? Eru þær í góðu formi?

ÞH: „Íslenskar bókmenntir eru ágætar. Við eigum nokkra mjög góða samtímahöfunda. Og svo eigum við merkilega hefð. En það væri hægt að gera svo miklu meira. Við þurfum menntamálaráðherra sem hefur raunverulega trú á bókmenntum og menningu og kjark til þess að berjast fyrir henni. Hér færi allt af stað ef við veðjuðum fyrir alvöru á ímyndunarkraftinn. Ég hef trú á Katrínu Jakobsdóttur í þessu starfi. Ef hún fær tíma er hún líkleg til þess að koma hlutum á hreyfingu.“

SMS: Hvað með sagnabókmenntirnar? Hvað með ljóðlistina?

ÞH: „Við eigum jafnvel betri ljóðskáld en sagnaskáld. Við þurfum að gefa ljóðunum meiri gaum.“

SMS: Hvaða skoðun hefurðu á hinum íslensku bókmenntaverðlaunum?

ÞH: „Þetta eru fínustu verðlaun fyrir þá sem fá þau.“

Sú yrði nú hissa hún mamma ...

SMS: Eru menningarelítur í Reykjavík – og ef svo er – tilheyrir þú einhverri?

ÞH: „Haha! Sú yrði nú hissa hún mamma ef ég tilheyrði einhverri elítu.“

SMS: Þú ert fræðimaður, kennari, fjölskyldumaður, en ertu skáld?

ÞH: „Nei, en ég var að ljúka við bók um Birgi Andrésson myndlistarmann sem kemur út í haust hjá Crymogeu. Hún fjallar um það hvernig þetta er allt að hverfa, íslensk menning, listin, ef ekki maðurinn sjálfur.
Birgir var einn merkasti listamaður okkar er hann lést fyrir aldur fram 2007. Táknfræði verka hans er greind í bókinni og skoðuð í menningarlegu, listsögulegu og hugmyndafræðilegu ljósi. Birgir er settur í samhengi við póststrúktúralískar hugmyndir um listaverkið, goðsagnir, byrjanir og endalok, merkinguna og tungumálið, sem er mikilvægur efnisþáttur í myndlist hans, og fagurfræði hvarfsins. Hugtök um þjóð og menningu eru til umfjöllunar og íslensk menningarsaga á tuttugustu öld. Konseptlist, innlend og alþjóðleg, er sömuleiðis til umræðu. Ég vona að þetta efni ásamt ítarlegri ævi- og sýningaskrá Birgis leggi grundvöll að frekari rannsóknum á list hans.
Birgir var skáld! Hann segir magnaðar sögur í þessari bók.“

Þröstur í hnotskurn

Þröstur Helgason er fæddur í Reykjavík 1967. Eiginkona hans er Hrönn Marinósdóttir, stjórnandi Alþjóðlegrar kvikmyndahátíðar í Reykjavík, og eiga þau þrjár dætur. Þröstur var blaðamaður og bókmenntagagnrýnandi á Morgunblaðinu frá 1995 til 2009, þar af ritstjóri Lesbókar Morgunblaðsins átta síðustu árin. Hann hefur verið stundakennari við Háskóla Íslands frá 2000, kennt námskeið við Listaháskólann, fengist við ritstjórn bóka og ritun fræðigreina. Hann er höfundur bókarinnar Einkavegir (Bjartur, 2003).
Hann er að ljúka við bók um Birgi Andrésson og list hans (Crymogea, 2010).
Þröstur stundar nú doktorsnám í almennri bókmenntafræði við Háskóla Íslands og sinnir bókmenntagagnrýni og pistlaskrifum fyrir Víðsjá Ríkisútvarpsins.

Texti: Svanur Már Snorrason

(Viðtalið birtist í tímaritinu Mannlíf, júní 2010)